Сэрии кэмигэр үлэ үөһүгэр

Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланыытыгар мин 12 саастаах этим. Сэрии кэмигэр сут-сутурҕан, кураан сыллар буолбуттара. Дьон бары сэриигэ баран, оҕо-дьахтар, кырдьаҕастар эрэ хаалан, тыылга үлэлээбиппит. Сарсыарда сэттэ чаастан киэһэ уон часка дылы ходуһаҕа сылдьарбыт. Сааһыары оскуолаттан дьиэбитигэр кэлэрбитигэр аччыктаан нэһиилэ салбыҥнаан кэлэрбит. Сэниэтэ суох нукай курдук буолан хааларбыт. Дьиэҕэ да кэлэн ас суох. Ыйга түөрт киилэ бурдук биэрэллэрэ. Ону даҕаны сэриигэ барбыт дьон оҕолоругар. Ону хааһылаан сиир этибит. Убаҕас судараан курдук оҥорон өр сиирбит. Бурдук быһыытыгар бары куоталаһан баайарбыт. Кыайыылаахха декада түмүгүнэн уон хоно-хоно кыһыл былаах уонна лэппиэскэ чиэппэрэ биэрэллэрэ. Мин Мосоркина Машалыын күҥҥэ тыһыынчалыы түүтэҕи баайарбыт. Өйүөбүтүгэр күнүс ферматтан биирдии литр суорат аҕалан биэрэллэрэ. Ону даҕаны чугас үлэлээтэхпитинэ. Ыраах үлэлээтэхпитинэ ол да суох буолара. Үрэххэ оттуу сырыттахпытына оҕонньоттор балыктаан балык сиирбит, инньэ гынан үрэххэ окко тахсарбытын кэтэһэрбит. Мунду, собо буолара. Үлэ барыта илиинэн. Охсорбут, мунньарбыт. Кыһын оттор маспытын бэйэбит тыаттан киллэрэн эрбээн оттунарбыт. Биир сыарҕа мас көмүлүөк оһоххо икки эрэ күн тиийэрэ. Мин Андросов Афанасий диэн оҕонньору кытта икки оҕуһунан тахсан тиэйэн киллэрэрбит. Сэрии кэнниттэн да олох көнөн биэрбэтэҕэ. Ас-таҥас кэмчи этэ. Ыалга биир-икки ынахтаах буолаллара. Олор төрөөтөхтөрүнэ суоратынан сылдьарбыт. Сүөгэйи арыы оҥорон байыаннай нолуокка туттараллара. Саас куйуурдаан балык ыллахпытына сиирбит. Кыһын куобахха туһахтыырбыт. Кырдьаҕастар, оҕолор сотору-сотору хоргуйан өлөллөрө. Ону ыалдьан өлбүт дэтэллэрэ. Хоргуйан өлбүт дэттэрбэттэрэ. Кистиир, бобор этилэр. Биир ыал дьиэ дьиэнэн өлбүттэрэ, оҕолуун-уруулуун. Аҕалара толооҥҥо өлбүтэ. Чуччугу алааһыгар от тиэйэ сылдьан. Оҕуһа кураанах кэлбитигэр барбыттара, тоҥон өлө сытарын булбуттара.

Оскуоланы бүтэрэн фермаҕа үлэлии сылдьан балбаах тиэйэрим. Көнньүнэн өлбүт убаһаны сор-муҥ бөҕөнөн сыарҕаҕа маһынан төһүүлээн тиэйбитим. Ол иннинэ Слепцова Өлөөнө диэн эмээхсин: «Көрө сырыт, аһыы турар убаһалартан өллөҕүнэ бу сырыыга биһиги уочараппыт», — диэбитэ. Ол эттэн аҕалбыппар ийэм наһаа куттаммыта, ким биэрдэ диэн. Ол убаһаны тоҥнуу, тириилэри эрбээн үллэрбиттэрэ. Сиэбиппит туох да амтана суоҕа, тэрэппиискэ курдук этэ. Буһа турдаҕына дэлби күүгэн тахсар этэ. Ол курдук ас суоҕа, көнньүнэн өлбүтү уочаратынан үллэстэн сиэн тыыннаах хаалбыппыт. Ону да үлэлиир дьоҥҥо биэрэллэрэ. Оччолорго сылгыны өлөрөр бобуулаах этэ. Ол да буоллар холкуос сүөһүтүн энчирэппэккэ тыыннаахтыы иитэн сыл таһаарбыппыт. Биир эмэ торбос өллөҕүнэ киһи сууттаныах курдук айдаан бөҕө, мөҕүү-этии бөҕө буолара.

1944 сыллаахха өҥ сыл буолбута. Бурдук бэркэ үүммүтэ. Мин бырааппынаан үлэлээбит дохуоппутун түөрт куул туорах бурдугу, тар аҥарын (30 киилэ), үс киилэ арыы ылбыппыт. Бу биир сыллааҕы үлэбит түмүгэ. Маны аҕалбыппытыгар ийэбит наһаа үөрбүтэ. «Сыл тахсар аспытын аҕалбыккыт», — диэбитэ. Аҕабыт, убайдарбыт аармыйаҕа этилэр. Убайым Неустроев Игнатий Иннокентьевич аармыйаттан кэлэн биригэдьиирдээбитэ. Сайын устата төһө да бобуулаах буоллар тайахтыыра. Сайын устата тоҕус тайаҕы өлөрбүтэ. Ону ыаҕаска кута –кута ыалларга түҥэтэн, бары үллэстэн сиирбит. Онон элбэх киһи тыыннаах хаалбыта. Дьон –сэрэ билиҥҥэ диэри махтанар.

1946 с. 17 сааспар биэс оҕо биһиги холкуостан сэрии бириэмэтигэр «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыппыт.

Неустроева Татьяна Еремеевна, тыыл, үлэ ветерана, ССРС Доруобуйа харыстабылын туйгуна, улуус бочуоттаах олохтооҕо

Муус устар 20 күнэ 2008 сыл

Валентина Кулачикова – Үрүччэ

Улуу Кыайыы алаадьыта

(Т.Е.Неустроеваҕа)

Сааһырбыт эдьиийбит кэпсээнин

Чуумпурбут саалаҕа олорон,

Ыар сэрии хаарыйбыт сылларын

Долгуйа, харааста иһиттим.

Кыракый кыысчааны, оччоҕо

Үөрэххэ дьулуһар баҕатын,

Курууска аҥаара хааһыта

Хоргуйан өлөртөн быыһаабыт.

Аҕатын ахтара күүһүрэн

Күннэтэ эрэнэ күүтэрэ,

Кыайыыны түөһүгэр иилинэн

Өстөөҕү самнаран төннөрүн.

Ыарахан үлэҕэ эриллэн

Элбэҕи көрбүтэ оҕо саас,

Ыала уол хоргуйан өлбүтүн

Ийэтэ айманан ытыырын.

Оо, кыайыы күүтүүлээх үөрүүтэ

Хас биирдии ыал аайы тилийэн,

Эйэ-дьол арчыта эргиллэн

Сэрии ыар былыта кыйдаммыт.

Аччык кыыс күндүтүн умнубат

Ол киэһэ ийэтэ буһарбыт,

Минньигэс түөрт кыра алаадьы

Амтанын отойун умнубат.

Оҕо саас кэрэтин билбэтэх

Сут-кураан, уот-сэрии оҕото

Сүрэҕэр сүппэттик иҥэрбит

Кыайыы күн, улуу күн үөрүүтүн!

Долгуйа даҕаны иһиттим

Сааһырбыт эдьиийбит кэпсээнин,

Нөрүйдүм иһирэх иэйиинэн

Хоолдьуктаах бэйэккэм хоҥкуйан.