Мин 1940 сыллаахха Үөһээ Бүлүү оройуонун саамай кытыы Маҥас диэн дэриэбинэтигэр төрөөбүтүм. Аҕам 1941 с. сэриигэ ыҥырыллан барбыта. Кини плотник биригэдьииринэн үлэлээбит. Ийэм фермаҕа холкуоска үлэлээбитэ. Соҕотох мааны оҕо эбиппин. Ийэм куруук үлэтиттэн бокуой булбат этэ, онон эбэ оҕото этим. 1942 с. аҕам сэриигэ өлбүтүн туһунан биллэрии кэлбит. Ийэм иэдэйэн саҥатыттан маппыт диэн кэпсииллэрэ. 1943 с. саас ийэм хоргуйан өлбүтэ үһү. Хоонньугар лэппиэскэ тобоҕун уктан кэһии гынан миэхэ илдьэ иһээхтиирэ эбитэ үһү. Үлэтиттэн кэлэн иһэн суолга охтубут. Сүрдээх үлэһит, колхоз бастыҥ киһитэ сүппүтүттэн нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ хомойбуттара үһү. Балтараа сыл курдук эбэм куруутун сиэтэ сылдьан, кэрийэн ыалга аһатара үһү. Онон тыыннаах хааллаҕым буолуо. 4 саастаахпар сэбиэт хонтуоратыгар аҕалан туттарбыт. Доруобуйам мөлтөөтө, уһаабат буоллум диэн аҕалбыт. Детдомҥа кыра диэн ыыппатахтар. Икки сыл курдук нэһилиэк көрүүтүгэр диэн хаалбыппын. Сорох дьон аһатар, сорох таҥаспын абырахтаан көрөллөр, сорохтор таһырдьа анньаллар. Ас тиийбэтэ бэрт буоллаҕа дии. Сылабаар оргутарга ыалларга көмөлөһөн бытархай мас сыыһын мунньар этим, дьиэ-уот хомуйан, дьиэ таһын харбаан көмөлөһөр этим. Ол сылдьан эбэбин көрдүүрүм. Өлбүтүн билбэт буоллаҕым, ытыыбын, суохтуубун.

Биирдэ сэбиэт ыҥыран ылан детдомҥа ыытыахпыт диэбитэ. Эбэм өлбүтүн эппэтэҕэ. Оччолорго акка мэҥэстэн биир киһи Үөһээ Бүлүүгэ илдьэр. Онно дьэ маҥнайгыбын Бүлүү өрүһү көрөн наһаа соһуйбутум, сир халлаан тэҥнэспит курдук этэ. Ол сылдьан туалеттыы тыаҕа тахсан баран төттөрү дойдум диэки куоппутум. Ат туйаҕын тыаһын истэн саспытым. Түүнү мэлдьи хааман биир кыра дэриэбинэҕэ тиийбитим. Ойуур саҕатыгар турар дьиэ таһыгар туран дьиэни чуҥнаабытым. Биир тетя тахсыбытыгар киниэхэ утары хааман кэлбитим. Онно икки хоммутум. Эрдэ истибит эбит оҕо сүппүтүн. Кэргэниттэн, дьонуттан кистээн хотоҥҥо хонноро сылдьыбыта. Дьоҥҥо көстүмэ, сас диэн саһыарбыта. Дойдубар сыарҕалаах акка олордон ыыппыта. Дойдубар тиийэн саһа сылдьыбытым. Онтон булбуттара, хаайыы курдук сиргэ хаайбыттара. Дьэ, онтон иккиһин акка бэрэмэдэйгэ уган детдомҥа ыыппыттара. Бүлүүнү туоратарга баржа киэһэ кэлэрин тулуйан күүппэккэ, эмиэ күрүүбүн. Кырыкый диэн дэриэбинэҕэ ыалга аһыы олордохпуна биир дьахтар тутта. Тахсан баран хонтуораҕа тыллыы сүүрбүтэ. Ол кэмҥэ биир кыыс кэлэн күрэтэн куоттарбыта. Тыаҕа хонон Маҥаас дэриэбинэтин булбутум. Үсүһүн күһүн хаар түспүтүгэр сыарҕаҕа кэлгийэн илдьибиттэрэ. Ол тухары эбээбэр барабын диибин. Тутан аҕалан центрга өр кэмҥэ эмкэ сыппытым. Ойоҕостотон кыайан тыыммат буолбутум.

Саас икки дьахтар кэлэн ылбыттара. Элбэх баҕайы оҕолоох дьиэҕэ киллэрэн биир хоско олоппуттара. Сымнаҕас баҕайы дириэктэр кэпсппитэ, докумуонум былыр үйэҕэ кэлбит эбит. Үөһээ Бүлүүттэн үс көстөөх Нам диэн сиргэ бастакы детдом баар эбит. Онно илдьибиттэр. 270-ча оҕо баара. Оҕолортон саамай кыралара, стройга саамай бүтэһик турар этим. Оҕолор наһаа кырбыыллар, аспын былдьыыллар этэ. Ол иһин кыра кыргыттар хосторугар икки сыл ииппиттэрэ. Кыргыттар үчүгэйдик көрөллөрө. Биирдэ эмиэ күрээбитим. Баржа киһитэ туораппакка, төннөн кэлбитим. Сүппэтин, саспатын диэн маҥан таҥаһынан таҥас тигэн кэтэттилэр. Алта аҥаар сааспар диэри детдомҥа олордум. Икки дьахтар иитэ ыла сатаабыттарын буолумматаҕым. Кэннэки кэргэнниилэргэ сөбүлэнэн, күн аҥара докумуоммун оҥороннор, сыарҕалаах атынан көһөрөн илдьибиттэрэ. Иитэ ылбыт аҕам сүрдээх улахан киһи этэ. Көтөҕөн ылан остуолга туруоран бу ийэҥ, бу эдьиийиҥ, эбэҥ диэн билиһиннэрбитэ. Бэйэм эбэбин көрөөрү гыммытым букатын атын эбэ эбит.

Эһиилигэр оскуолаҕа киирбитим. Бу дьонум ферма үлэһиттэрэ эбит. Аҕам- сэбиэдиссэй, ийэм-ыанньыксыт. Онон, Дьоло ферматыгар көһөн олоро барбыппыт. Эһэм мас эрбиир эҥин этэ. Аҕам илдьэ сылдьан тэҥҥэ үлэлэтэрэ, онон үлэни кыайар киһи буолбутум, кыра эрдэхпиттэн хайҕалга сылдьыбытым. Ииппит аҕам сэрии инбэлиитэ. 1941 с. баран баран 1946 с. Японияны кыайыы кэнниттэн кэлбит этэ. Эрдэ биэс оҕолоро өлөн хаалан миигин иитэ ылбыттар. Мин кэннибиттэн түөрт оҕо төрөөбүтэ. Төрдүөн бааллар. Соҕотоҕун мас эрбиир этим, бэйэм санаабынан, көрө сылдьан оҥорорум. Фермабыт куруук миэстэлэһэр,кыайар этэ. Күҥҥэ түөртэ ыыр этибит, көлөнөн таһарбыт. Түүннэри от тиэйэн таһарым. Онтон кэлэн оскуолаҕа үөрэнэ барар этим. Үөрэхпэр кыанар буоламмын фермаҕа көмөлөһөрбүн, үлэлиирбин көҥүллүүллэрэ. Икки сылы мэлдьи Нам по маҕаһыыныгар, пекарнятыгар саһаан мас охсубуппут. Эһэм харчыбын мунньан испит. Кэлин билбитим күрэтээри муспут эбит. Үөрэхтээх буол диирэ. Онус кылааһы бүтэрбитим кэннэ эһэм борохуот кэлбитигэр күрэппитэ. Халыҥ баҕайы көһүлүөк туттарбыта, көстүүм, таҥас ылбыт этэ уонна дьэ атаарбыта. Дьонум билбэккэ хаалбыттара. Күүстээх ферма үлэтиттэн куоттарбыта, онон эһэбэр махтанабын. Ииппит аҕам сүрдээх кытаанах, ирдэбиллээх буолан үлэһит буола улааппытым. Куоракка худучилищеҕа  үөрэнэ кэлбитим. Оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрбэр куруук миэстэлэһэр этим, инники күөҥҥэ сылдьарым, оформление бөҕө оҥорорум. Миигин үлэ киһи гыммыта. Элбэх хайҕал ыларым. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар ферматтан икки мэтээл анаммыт эбит. Ону уорбуттар этэ.

Художественнай училищеҕа үгүс конкурсу ааһан 14-с оҕонон үөрэнэ киирбитим. Экзаменнарбын кыахтаахтык туттарбытым. 8 уол, 6 кыыс буолан Кравченко Григорий Устинович салайааччылаах үөрэммиппит. Ити дьыл Амма улууһугар Болугурга практикаҕа кэлбиппит. Уһуннук сылдьыбыппыт, хаар түһүөр диэри. Бурдукка үлэлээн хамнас ылбыппыт. Дьэ, бастыҥ үөрэнээччи аатыран үһүс курска Ленинградка Репин аатынан живопись институтугар үөрэтэ ыыппыттара. Үөрэнэ сылдьан климатын сөбүлээбэккэ ыалдьан балыыһаҕа сыппытым, ыксаан төттөрү ыыппыттара. Салҕыы училищебар кэлэн үөрэммитим, икки эрэ түөртээх, уоннааҕыта биэс сыаналаах диплом ылбытым.

Үөрэхпин бүтэрэн баран Үөһээ Бүлүүгэ икки аҥаар сыл учууталынан үлэлээбитим. Студенныы сылдьан кэргэммин кытта Мария Григорьевна Стручковалыын билсибитим. Кинини Тааттаҕа анаабыттара, ону эккирэтэн Тааттаҕа анатан кэлбитим.

1964 с. Туора Күөл оскуолатыгар ананан үлэлии кэлбиппит. Черчение, уруһуй учууталынан. Бу сыл ыал буолбуппут. Мария Григорьевна Ытык Күөлгэ театрга художнигынан үлэлээбитэ. Маҥнайгы оҕобутун Гришаны 1966 с. Туора Күөлгэ оҕоломмуппут. Иккис уолбут Гоша 1968 с. Ытык Күөлгэ төрөөбүтэ. 1969 с. Чычымахха көһөн кэлбиппит. Улахан уол Гриша мин туйахпын хатаран худуоһунньук идэлээх, тарбаҕар талааннаах, биллэр уус, түөрт оҕо амарах аҕата, күндү эһэтэ. Иккис уол Егор икки үрдүк үөрэхтээх. Барнауллааҕы техническэй институту үөрэнэн бүтэрбитэ. Икки оҕо амарах аҕата, эһэтэ.

1969 сылтан 1984 сыллаахха диэри Чычымах оскуолатыгар идэбинэн үлэлээбитим. 36 үөрэппит оҕом дипломнаах худуоһунньук идэлээхтэр. 1984 с. доруобуйам туругунан тохтообутум. 1969 с. оскуола директора Луковцев Харлампий Харлампьевич ыҥыран, көһөрөн аҕалбыта.  Үөрэҕин бүтэрэн кэлбит Малышев Леонид Николаевич директорынан анаммыта, онон үлэлээн бүтүөхпэр диэри кинини кытта элбэхтэ алтыспытым. Оформлениены барытын сүбэнэн оҥорорбут. Павлов Максим Максимович көмөлөһөр этэ. Закааһы испииһэктээн биэрдэхпинэ Леонид Николаевич куораттан атыылаһан, тиэйэн аҕалара. Улууска куруук аатырар, бастыыр этибит. Атын оскуолалар музей курдук кэлэн көрөн бараллара. Михайлов Владимир Иннокентьевич рамка оҥорор, учуутал кыргыттар таҥас тигэллэр, улахан паннолары, стендэлэри оҥорор этибит субуотунньугунан. Ким да туора турбат этэ, бары көхтөөхтүк ылсан үлэлиирбит, коллектив иллээх этэ.

Ыарахан иитиилээх оҕолорго туспа ньыманы туттарым, үтүө дьон буолалларыгар баҕаран, син көнөн тахсаллара, кэннэки элбэх киһи махталын ылбытым. Оскуолаҕа дириэктэри солбуйарым, 16 сыл местком председателинэн үлэлээбитим. Россия профкомун мэтээлинэн наҕараадаламмытым. Үчүгэй үлэм түмүгүн грамоталар, благодарностар туоһулууллар. Учууталлар идэлэрин үрдэтэр комитет учууталлар сынньанар санаторийдарыгар путевка анаабыттара. Үлэлиир кэмнэрбэр иллэҥ буоллум да кружокпар оҕолору мунньан плакаттары саҥардарбыт, эбии оҥорорбут. Сайыҥҥы кэмнэргэ лааҕырга 50лыы оҕону илдьэ сылдьан окко, эбии аһылык бэлэмнээһинигэр, былах, дулҕа быһыытыгар үлэлиирбит. Кыһын оскуола хочуола оттулларын, тоҥмотун туһугар уруогум быыһыгар мас эрбиирим.

Нэһилиэк спортивнай олоҕор, художественнай самодеятельноска көхтөөхтүк кыттарым. Фестивалларга кыттарым. Саха Республикатын икки төгүллээх лауреатабын. Сааскы субуотунньукка инники күөҥҥэ сылдьарым, тэрийэрим. 67,5 куб маһы эрбээн рекорд оҥорбуппун ким да сиппэтэҕэ.

75 миэстэлээх интернакка сэбиэдиссэйинэн анаммытым. Маны барытын үлэбин кытта дьүөрэлээн, общественнай нагрузка курдук үлэлээн кэлбитим. Кыаммат ыалларга бородуукта түҥэтэрбит, төрөппүттэр махтаналлара. Районоттан харчы көрдөрөн ыларым. Интернакка таҥас –сап атыылаһарым. Үөрэхтэригэр мөлтөх оҕолору интернакка ылан эбии дьарыктыыр этибит. Оҕолор өрөбүллэригэр дьиэлэригэр барыахтарын баҕарбаттар этэ. Инспектордар проверкаҕа кэллэхтэринэ сөҕөн-махтайан бараллара.

1970 с. Чычымахха охотобщество председателинэн талыллан бу тэрилтэ эстиэр диэри үлэлээбитим. Бастаан хамнаһа суох үлэлээбитим. Кэнники кыра хамнас төлүүллэрэ. Отчуота, докумуона үтүмэн элбэх буолан ким да үлэлиэн баҕарбат этэ. Үчүгэй үлэбин республика, оройуон грамоталара туоһулууллар. Саха Республикатын охотобществотын бочуоттаах чилиэнэбин, «Амма нэһилиэгин сайдыытыгар киллэрсибит кылаатын иһин», «Учууталлар учууталлара» анал бэлиэлэр хаһаайыннарабын, идэлээх сойуустар киин комитеттарын грамотатынан, мэтээлинэн наҕараадаламмытым.

Иллэҥ кэммэр табаарыстарбына кытта балыкка, бултка бииргэ сылдьарбыт, бултуйарбыт. Былааным элбэх этэ, өссө да үлэлиэх киһи эрдэ ыалдьан, инбэлииккэ тахсан уурайан хаалбытым. Тохтоон олорон 547 илими оҥорон охотобществоларга туттарбытым. Хараҕым көрөрө буоллар билигин да оҥоруом этэ. Доруобуйабын да көрүммэккэ үлэ бөҕөнү үлэлээн, оҕо бөҕөнү иитэн-үөрэтэн кэллим да үлэм сыаналаммата дии саныыбын. «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээл биэрэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын.

Муус устар 4 күнэ 2020 сыл.