Босиков Степан Васильевич

(1905-1950)

А5а дойду Улуу сэриитигэр үлэ фронун кыттыылааҕа

Дьылҕа түстээбитинэн

   Биһиги олорор Ынах Күөлэ алааспытыгар «Дьулҕан Эбэ» диэн күөллээхпит. Ону былыргы сиэринэн ытыктаан «Улахан Эбэ» дииллэрэ. Оччотооҕу сүүнэ күөл буолан наһаа хойуу хомустаммыта, оннооҕор тыалга устар арыы хомустааҕа. Саас аайы кус-хаас, мороду чуор моргуорунан оргуйара. Онтон күһүнүгэр күөлгэ киллэрбит кус оҕотун тыаһынан хомуспут иһэ чалымнас буолара. Кэлин күөл уолан, ол хомустар сэдэхсийбиттэрэ.

            1934 сыл күһүнүгэр биһиэхэ дьукаах кыстаары, Чөркөөхтөн сельпо бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир, бэйэбит ааттыырбытынан Боһукуотап Ыстапаан кэргэнин көһөрөн киллэрбиттэрэ. Ити күһүн Ыстапааны кытта куска барсарым. Мин саата суох кыра уол, батыһынньаҥ эрэ буоларым. Баҕар уол оҕоҕо ымсыыра саныыр ыралааҕа буолуо. Элбэх саҥалаах Ыстапааҥҥа «тылбай-өспөй» буолан аралдьытыһарым ини. Оччолорго кус дэлэйэ, сааһыт аҕыйаҕа. Дьэ, ити «Улахан Эбэбитин» аймыырбыт. Ол истэхпитинэ, арай үс күс үрдүбүтүнэн көтөн кэлбиттэригэр «Хайатын түһэрэбин?» — диэт, саатын тыаһа хабылла түстэ. Мин сүүрэн тиийэн аҕалбыппын кунньалгы, диэтэ. «Нохоо, хайатын түһэр диэбиккиний?» — диэбитигэр, ортокутун диибин. «Буот, эн түһэр диэбиккин түһэрдэҕим», — диир. Ол быыһыгар иккиэн мичээрдэһэн, сэргэхсийэн ыллыбыт. Ити курдук эбии хас да куһу өлөрөн, «илии тутуурдаах, өттүк харалаах» өрөйө-чөрөйө соҕус туттанан, төрүт дэлэй саҥаланан дьиэбитигэр кэллибит.

            Арай, кэргэнэ Балаайа мичилийэ үөрэн кэлэн, Ыстапаанын иэдэһиттэн сыллаан ылбытын көрөммүн, хайдах эрэ ордугурдуу санаан ыллым. Ийэм миигин итинник сыллыырын өйдөөтүм. Эрэйдээх тыыннааҕа буоллар, эмиэ сыллаан ылыах уонна: «Ии, оҕом хайысах улаатан кусчут буолан, кус амсаттаҕа», — диэн саҥа аллайан үөрүөх этэ. Итинник сана миэхэ дьүөрэлэспитин ким сэрэйиэ баарай? Кыра сааспар ийэтэ суох хаалыы муҥа арааһы санаттаҕа. Хайы-сах икки ардыгар харахпар уу таммахтара бычалыйан тахсыбыттарын бэйэм да өйдөөбөккө хааллым. Үөрүү хомолтонон солбулуннаҕа дөбөҥүн диэн кэбис. Ким эрэ: «Бу уол хараҕа уу-хаар баһыллан, сирэйэ атыннык ханньаҥнаан, эчикийэ көрүөххэ куһаҕанын. Туох буолла? Бултуйан үөрэ-көтө чөрөҥнөһө, дьоро киэһэни саны олордохпутуна», — диэтэҕэ.

            Мин ол киэһээ чоккураан таммалыы тохтор, имик-самык чыпчылыҥныыр сыа чүмэчи уотун хайдах эрэ сүөргүлүү санаан одуулаһа, бэйэбэр ханыылыы өйдөөн аһардым быһыылааҕа.

            Оччоҕо, мин саныырбынан, Ыстапаан ураты умсугутуулаах, салардаах сааһыт бэрдэ курдуга. Баҕар итинтэн сэдиптээн, мин эмиэ кусчут буолбутум эбитэ дуу? Ити күһүн Ыстапаан Уус-Амма нэһилиэгин Соҕуйуттан идэһэ гынар хаҥыл сылгытын сыарҕалаах акка холбоон, биэс көстөөх ыраах сиртэн аҕалбыта. Сарсыарда өлөрөөрү тэлгэһэҕэ аҕалан баайбыттара. Муннун тыаһа хаһыҥыраан, атаҕынан хаары хаһыйбахтаан сүрэ. Хараҕын саба баайаары күрүөҕэ салҕаммыт киһиттэн сиргэнэн, баһын быатын быһа түһэн ойбон суолунан ыстанна. Дьэ, аймалҕан. Бэрт түргэнник быһаарынан, ойбоҥҥо уулуу турдаҕына, саанан ытан өлөрбүттэрэ. Ону истибит чугас ыалбыь: «Ойбонноругар уулуу киирбит тайаҕы өлөрбүттэр», — диэн кэпсээн тарҕаппыт.

            Ыстапаан үлэтигэр Чөркөөхтөөтө. Саҥа дьукаах Балаайа ыалдьыта элбэх – билсиһэ кэлбит эмээхсин, дьахтар. Дьиэ эргиннээҕи кэпсэтии күөдьүйдэр эрэ уһаан-тэнийэн бүппэт үлүгэрэ. Бии «этэрбэс араадьыйата» манна тэнийдэҕэ эбээт. Балаайа соло буолбат. Байтаһын сылгы эмис этин куһуогун сүүдэҥитик буһаран тэриэлкэҕэ уран, сылабаарын оргутан, «Дорообо» чэйин иһэрдэн аһатар. Ыалдьыт буспут этин күөх окко суулаан хоонньугар уктан кэһиилэнэн, бобуонньуктуу бааммыт былаатын биир төбөтүгэр тооромос саахарын, иккис төбөтүгэр куту чэйин бэссибитин баайан, астынан үөрэн-көтөн махтанан дьиэлээтэҕэ. Чэй оччоҕо кэмчи, хатыҥ үөстээх чэйи иһэрбит.

            Ыстапаан кыһын дөрүн-дөрүн кэлэн барара. Саха ыала эрдэ туран, үлэ-хамнас үөһүгэр оройунан түһэрэ. Ыстапаан уонна Балаайа иккиэн үрдүк, көнө уҥуохтаах, дьүһүннэринэн даҕаны киһи сирбэт сырдык сэбэрэлээх уонна хатыҥыр соҕус дьон этэ. Сытыы, кэлбит-барбыт, дьон кэрэхсии көрөр сэргэх бэйэлээхтэрэ. Үөрүү-көтүү аргыстаах, дэлэй соҕус саҥалаах, уот күүдэпчилэммитинии өрүү өрүкүһэн эйэ-дэмнээхтэрэ. Киҥир-хаҥыр саҥарсыбыттара хаһан да иһиллибэт. Ол да буоллар, Ыстапаан омун-төлөн соҕус кэпсээнинэн баһыйара. Кими баҕарар астыннарара. Сарсыарда иэдьэгэй булкаастаах лэппиэскэ сиирбит. Ардыгар «курупчаакы» бурдук суоданан үлүннэриллибит алаадьытын сиирбит минньигэһэ ама умнуллуо дуо? Оннук күн Ыстапаан дьиэлээх оҕонньордуун ол-бу кэпсээннэрэ хайы-сах саҕаланнаҕа диэн кэбис.

    -Чөркөөххө олорон биир саас сарсыарда биэс тыһы көҕөнү аҕалан, остуол үрдүгэр кэккэлэтэ тиэрэ уурталаан кэчигирэттэҕим үһү. Түөстэрэ кытаран, бэйэлэрэ бөдөҥнөрө-садаҥнара, Балаайам көрүүтүгэр кырдьык сылаас иэйии кыымын сахтахтара. Кини чахчы атын үлүгэрдик ис-киирбэхтик көрөн, уоттаах харахтара чоҕулуһан, уһун суһуохтаах курбуу курдук бэйэтэ хамнаммахтаан, ама кими умсугутуо суоҕай?! Дьэ уонна уоспуттан уураан «чоп» гыннарбыта хорсуна,  минньигэһэ истиҥ иэйиини көбүттэҕэ эбээт. Хор, таптал уота күөдьүйэн сүрэҕим тыаһын истэр курдугум. Итиннэ быһыылаах, кэргэннии буолар күндүтүн били тууһа-тумата. Көр, ол курдук кыраттан сиэттэрэн, таптал уонна олох ситимэ сириэдийэ ситэн салҕанара диэн…

            Ити кэмҥэ Ыстапаан бэйэтэ, кырдьык дууһалыын долгуйан атын үлүгэрдик туттан олорбута ураты этэ.

            — Дьэ, бүт, буолары-буолбаты дойҕохтуу олордоҕо, мас эрбээһинэ, ойбон алларыыта, үлэ элбэх, — диэтэ Балаайа.

          Таптал муоратыгар умсаахтаан төһөлөөх дуоһуйууну билбиттэрин мин ситэрэн суруйар кыаҕым тиийбэт. Ону арай айбыт айыылара билэн эрдэҕэ.

        Ыстапааннаах мас эрбии таҕыстылар. Балай эрэ өр эрбээтилэр. Онтон хайытан, оҕус сыарҕатыгар тиэйэн дьиэҕэ кыстаатылар. Көмүлүөк оһох элбэх маһы уһаарбахтыыра. Кыһыҥҥы халлаан үөл-дьүөл буоллар да син сыыйа сырдыы быһыытыйда. Туманынан өрүкүйэн, хойуу салгынынан оргучуйан, тымныы обургу абытай тылынан салаамахтыырга дылы.

    Ыстапаан сотору Чычымах Амматыгар көһөн киирэн холкуостаах буолан олохсуйбуттара. Баҕар «Чөркөөххө оҕобутугар өлүүлээх буолсубут» диэн арахсыбыттара дуу, эбэтэр Ыстапаан аҕата Босиков Василий Семенович Чычымахха үс сыл олохсуйан олорон, 1936 сыл ыам ыйын 30 күнүгэр 78 сааһыгар анараа дойдуга аттаммытынан көһөн киирбиттэрэ дуу? Ыстапаан быраата Кеша куорат студена, сайын биһиэхэ сайылаан Аммаҕа сөтүөлүүрбүт. Ол бэйэтэ куоракка үөрэнэ сылдьан ыалдьан өлбүт сураҕа иһиллэн, хомолто кутурҕанын аҕалбыта. Дьылҕа-хаан тыйыһын…

           Босиков Степан Васильевич Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Ол туһунан Дьокуускайга тахсыбыт «Память» кинигэ  IV томугар бу курдук суруллубут: «Амгинский наслег, Таттинского района, Босиков Степан Васильевич (1905-1950 гг.). призван в 1942 г. Демоб. в 1945 г. (184 стр.)» диэн.

      Ити курдук кыра омун-төлөн кэпсээнинэн бэйэтигэр киһини тардар, умсугутуулаах дьоҕурдааҕын күөдьүтэ сылдьан, баара-суоҕа 45 сааһыгар ыалдьан олоҕун түмүктээбитэ. Балаайа тапталлаах кэргэнин эрдэ куоттаран, аһыы-кутуу кутурҕанын билбитэ. Ол тэҥэ оччотооҕу холкуостаах тиийиммэт-түгэммэт кыһалҕалаах олоҕун санныгар сүгэн олорбута. Тулуур уонна дьулуур баар буолан уһуннук олорон, оҕолорун сүһүөхтэригэр туруорбута. Балаайа төрөөбүт сирэ Сэккээччи, толору аата Бачиева Пелагея Степановна диэн. Ити П.А. Ойуунускай төрөөбүт сирэ. Балаайа кыыһа Фираида кэлин Өймөкөөн киһитигэр кэргэн тахсан, онно бары көспүттэрэ.

      Ыстапаан 1941 сыл төрөөбүт уолун, бэйэтин бииргэ төрөөбүт быраатын кэриэстээн, Кеша дэппит. Бу уолбут Босиков Иннокентий Степанович Өймөкөөн улууһун Төрүт нэһилиэгин олохтооҕо буолан, онно кэргэннэнэн 4 уол, 4 кыыс оҕолонон, аны биэс сиэннэнэн атын үлүгэрдик сириэдийэ олорбутун, өссө эһэлэрэ Степан уонна эбэлэрэ Пелагея аатын ылбыт оҕолордооҕун ахтыбат буолар табыллыбат. Эһэлэрин олоҕун салҕааччылар баалларынан ахтыыбын түмүктүүбүн.

        Мин бу ахтыым диэхтээн, «муораҕа таммах уу түспүтэ» тугу эбээхтиэй. Ол сиэринэн «туман буолбут хонуктар» туманнарыгар мунан, «баһын-атаҕын» торумнуу түспүтүм диэхтээн… Баҕар, хаһан эрэ кэм-кэрдии тосхойдоҕуна, архыыбы хасыһааччы сиэн түбэһэн, эттээх-сииннээн ситэриэҕэ буолуо диэн санаан ыллаҕым үһү…

М. Васильев

(Васильев М. И. Айаным аргыстара : кэпсээннэр, ахтыылар. – Ытык Күөл, 2003)