Канаев Илья Дмитриевич (1918-1977) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Ааллаах Үүн таһаҕасчыта

1944с. Ађа дойду көмүскэлигэр ыҥырыллыбыта. I Украинскай фроҥҥа сулууспалаабыта. Кини Австриянан, Венгриянан, Польшанан, Чехословакиянан сэриилэспит. Прага куоракка улахан Кыайыы парадыгар сылдьыбыт. 1946 с. дойдутугар эргиллэн кэлэн «Кыһыл Алдан» колхозка суотчутунан, Чычымахха тыа хаhаайыстыбатын салаатыгар үлэлээбитэ. «Германияны  кыайыы иһин» мэтээллээх.

***

1918 c Алдан нэhилиэккэ төрөөбүт. 7 кылаас үөрэхтээх. Кыhыл Алдан колхозка счетовод, Ааллаах Yүн оройуонугар 1 маай колхозка председателинэн, кэлин счетоводунан үлэлээбитэ. Советскай Армия кэккэтигэр 1944 с. бэс ыйыгар ынырыллыбыт. Иркутскай уобалас Мальта станциятыгар уерэммит. 1945 с. Германия сиригэр бастаан артиллерияђа, оттон пехотађа сулууспалаабыта. Германия сиригэр Бреслау куоракка диэри барсар (1 Украинскай фронт). Венгрия, Чехословакия сирдэринэн Австрия5а Вена куоракка диэри барсыбыт. 1946 с. атырдьах ыйыгар кэлбитэ.  

Малышев Н.Р. архивыттан

***

Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Канаев Илья Дмитриевич уон биир оҕолоох улахан дьиэ кэргэн аҕа баhылыга этэ. Кини туhунан кыыhа Анастасия Ильинична Луковцева маннык кэпсиир:

— Мин 1952 с. Охотскай Перевозка, Чараҥҥа төрөөбүтүм. 1953 с. бөдөҥсүтүү буолбутугар Чычымахха көhөн кэлбиппит. Ити олорбут уhаайбабытыгар балаҕан баар этэ, онно олорбуппут. Аҕабыт, биhиги кыра эрдэхпитинэ, биригэдьииринэн үлэлээбит, кэлин холкуоска, сопкуоска оробуочайынан үлэлээбитэ. Кыра эрдэхпинэ, аҕабыт үлэтиттэн кэлэрин кэтэhэрбит уонна утары сүүрэн тиийэн бэлэсипиэккэ олорсорбут. Бу балаҕаҥҥа олорор кэммитигэр эбэбит баар этэ. Анастасия Федоровна Литвинцева (Малышева) диэн этэ быhыылааҕа. Ийэм Малышев Миитэрэй диэн сурдьулаах этэ. Ынах, куурусса иитэллэр этэ. Сайынын оҕуруот аhа, хортуоппуй олордоллоро.

Биhиги аҕабыт Илья Дмитриевич 1944 с. фроҥҥа барбыт, 1946 с. фронтан кэлбит. Чехословакиянан, Венгриянан, Австриянан сылдьыбыт. Биир киирсиигэ 12 немеhи суох гынан: хамандыыра наҕараадаҕа түhэриэхтээҕин, элбэх сүтүк тахсан, ол иհигэр хамандыыра эмиэ өлөн, ол онон хаалбыт. Балтым Зоя Ильинична истэригэр кэпсээбит этэ. Чехословакия дуу, хайа куорат эбитэ буолла, кыайыы парадыгар хааман истэхтэринэ омук оҕото, кыракый кыысчаан сибэкки дьөрбөтүн бэлэхтээн үөрбүт этэ. Сэрии туhунан төрүт кэпсээбэт эбит.

Ийэм күнү быhа тиритэ-хорута үлэлээн тахсар этэ. Ийэм түөрт кылааhы бүтэрэригэр аҕата өлөн хаалан салгыы үөрэммэтэх. Онон түөрт кылаас үөрэхтээх. Сэрии сылларыгар Охотскайга эбэбинээн балыксыттар биригээдэлэригэр үлэлээбиттэр. Онно эдьиийим Таанньа улаханнык ыалдьан балык арыытын иhэрдэн үтүөрдүбүттэр этэ. Инньэ гынан биhиэхэ атын оҕолоругар балык арыытын хайаан да иհэрдэллэр этэ. Балыктааhыҥҥа Кэрби диэн сиргэ үлэлээбиттэр.

Биhиги аҕабыт сайынын Амма эбэтигэр балыктаан элбэх балыгы хаптарар этэ. Ийэм мииннээн, астаан, тууhаан ас бөҕө буолар этэ. Аҕабыт үлэттэн кэлэрин ийэбит хайаан да кэтэhиннэрэр буолааччы.

Аҕабыт барыбытын остуол тула олордон «Хотугу сулус» сурунаалы ааҕара, эбэтэр ону-маны кэпсэтэр, кэпсиир этэ.

Саамай кыра оҕолоро Мария Ильинична Канаева ахтыыта:

-Аҕам холку, сымнаҕас майгылааҕа. Сэрии туhунан төрүт кэпсээбэтэх эбит. Арай Чехословакияны ылбыттарыгар чехтэр уhун да уhун остуол тардан аhаппыттар уонна мантан тугу сөбүлүү көрбүт малгытын ылыҥ диэбиттэрэ үhү. Онно кыыհыгар Таанньаҕа чайнай ньуоска ылан илдьэ кэлбит, онтукайа хойукка дылы сылдьан баран сүппүт. Сэриигэ барарыгар оҕотун Таанньа ырбаахытын уктан барбыта үhү.

Аҕам холкуоска, сопкуоска үлэлээбитэ, кэлин баанньыкка, онтон маҕаhыыҥҥа хачыгаарынан үлэлээбитэ. Сайын от кэмигэр Элгээҥҥэ дьиэ кэргэнинэн бары көhөн баран оттуур этибит. Тыыга состороонньолоон өрүс балыга бөҕө хаптарар этэ, күөлгэ туулуура, илимниирэ. Тыаҕа грузди тэллэй бөҕө хомуйар этэ. Онтукайын куулга хаалаан баран Аммаҕа тимирдэн кэбиhээччи уонна ылан тууhуура. Күhүн, саас кустуур, куобахтыыр этэ. Аҕам өссө үчүгэйдик дуобаттыыра, Ытык Күөлгэ тахсан күрэхтэhэрэ. Сороҕор оҕолоругар, биhиэхэ, кинигэ ааҕан иhитиннэрээччи.

Аҕабыт, ийэбит олохторун билигин бэйэбит оҕолорбут, сиэннэрбит, хос сиэннэрбит салгыыллар.

                                                                                                                                                                                                     Анастасия Ильинична Луковцева,  Мария Ильинична Канаева

                                                                                                                                                                                                         Кулун тутар 15 күнэ. 2025 с.