Аҕа дойду Улуу сэриитигэр олоҕун толук уурбут буойун

Литвинцев Савва Иванович (1917-1943)

Охотскай Перевозка төрөөбүт. 7 кылаас үөрэхтээх, армияђа барыар диэри колхозка үлэлээбит. 1942 с. Алдан байыаннай комиссариатынан армияђа ыҥырыллыбыт. 59-с гвардейскай стрелковай полкађа, 21-с гв. стрелковай дивизияђа сэриилэспит, ахсынньы 21 күнүгэр 1943 с. өлбүт. Псковскай уобалас Невельскэй оройуонугар Гайчико дэриэбинэђэ көмүллүбүт.

***

Дьылҕа

            Сайыҥҥы сарсыарда хоммут ыалбытыттан, таас чохтоох Дьабарахы Хайа бөһүөлэгиттэн, сөбүгэр эрдэлээн турбуппут. Ибир-сибир ардыыра. Биһиги Алдан эбэбитин бу сарсыарда өксөйөр дьон буолбуппут. Манна кэлэрбитигэр  II-с Алдан нэһилиэгиттэн, «Кыһыл Алдан» холкуостан, Сааба төрөөбүт, олорор нэһилиэгиттэн, мас тыыланан Алдаммытын таҥнары элээрдэн бэрт дөбөҥнүк кэлбиппит, эчикийэ, үчүгэйэ бэрдэ. Ону санаатахха, бу сарсыарда тыынан өксөйүү диэн алдьархайдаах хабыр санаа курдуга. Ол да буоллар, биһиги Алданы кыйа чычаас кытылынан өксөйөн киирэн барбыппыт. Оччотооҕуга иккиэн да эдэр буоламмыт, мин тыыга олорон эрэ эрдээччи, оттон маннык айаҥҥа төрүкү үөрүйэх Алдан эбэ ыччата Саабам чиэс мастанан, туран эрэ анньынааччы буолан барбыппыт.

            Сааба саар тэгил уҥуохтаах, бэйэтигэр толору соҕус киппэ эттээх-сииннээх, сүүрбэччэлээх уола хаан этэ. Кини көстөр дьүһүнүнэн саха уолун бэрийэр бэрдэ. Ыраас сэбэрэтэ тупсаҕай, кырасыабай көрүҥнүүрэ.  Тутта-хапта да сылдьара сылбырҕата, ылбычча киһи тэҥнэспэт бэйэлээҕэ. Таҥара чүмэчитин курдук көнө уҥуохтааҕа. Уруккуттан тыынан сылдьа үөрүйэх киһим Сааба дьаһалынан сорох ардыгар Алданы уҥуордаан, эмиэ кытыынан айаммытын салгыырбыт. Сындалҕаннаах уһун айан аартыга арылыннаҕа ити. Алдан даҕаны соҕурууттан хоту судургутук түспэккэ, сорох ардыгар тоҥолохтонон арҕаа, илин диэки хайысхаланар. Оччотооҕуга борохуот сырыытын сүрүннүүр бэлиэлэри көрөр-истэр дьон — бакенщиктар диэн аатырар нуучча дьонноро олороллоро. Олорор дьиэ туттунан, хортуоппуй, оҕуруот аһа олордунан уһаайбаланан, араас илим, муҥха тэриллэнэн Алдаҥҥа балыктаан элбэх дьарыктаах буолаллара. Онно тохтоон хотыыс, күстэх балыктары сиэн, чэйдээн уоскуйан ааһыталаан иһэбит. Киэһэлик хотугулуу арҕааттан сөбүгэр обургу тыалланан, Алдан долгуннуран барбыта да, биһигини мэһэйдээбэт, хата көмөлөһөр тыал буолан абыраабыта. Былыт барыта бысталанан, куйаас соҕус буолан биэрбитэ.

Манна Алдаҥҥа «Суойа Харгыта» диэн эмиэ туһунан дохсун сүүрүктээх, тыас-уус бөҕөлөөх харгы баар. Бу харгыны оннооҕор борохуот баарсалаах буоллаҕына соҕотоҕун өксөйөн туоруу соруммат үһү. Оччотооҕу кэмҥэ хайаан да атын борохуот кэлсиһэн сосуһан туорууллар эбит. Дьэ, бу харгыны биһиги эмиэ бэркэ эрэйдэнэн, ардыгар кэһэн тыыбытын соһон, бэрт өр ылахтаһан туораабыппыт. Ити курдук айаннаан, аны Алдаҥҥа түһэр Тыра үрэҕин төрдүгэр тиийэн кэлбиппит. Манна олус солун хартыына арылла түспүтэ. Ону илэ хараҕынан көрбөтөх киһи итэҕэйиэ суоҕун курдуга. Тыра үрэх уута киирэн, Алдан ортотугар тиийэ өрүс уутун кытта буккуспакка туһунан сырдаан дьэрэлийэ сытара миигин соһуппута, сөхтөрбүтэ даҕаны. Өксөкүлээх Өлөксөй поэматыгар Тыра үрэх туһунан маннык ахтар:

Тыастаах сүүрүүктээх,

Тымныы тыыннаах

Тыыма үрэх

Тыра хатын диэн!

            Бу Аҕа дойду сэриитин иннинээҕи лоскуй кэм ахтылынна. Онтон «Алдан эбэ ыччата» дэтэн испит уолчааммыт Савва Иванович Литвинцев олоҕо, Гитлер хара дьайдаах сэриитин будулҕаныгар ытыллан, Алдан эбэ кытылыгар кэтэһэн турбут кыысчааммытыныын ыал буолан сириэдийбэккэ симэлийэн сүтээхтээтэҕэ сүрүккэтин.

Кэпсээммит салгыытыгар, Саабабыт ийэтэ эрэйдээх Мотуруона эмээхсин дьылҕатын ахтан аастахпына сатанар. Ийэ эрэйдээх оһоҕос түгэҕинээҕи иитиэ-аһатыа диэбит уолун, баар-суох мурунун бүөтүн, сэриигэ атаарарыгар уйа-хайа суох ытаахтаабыта дииллэр. Мотуруона эмээхсин биир ииппит тэҥэ дьиэтигэр олордубут, бииргэ аһаан-сиэн, маһын-отун бэлэмнээбит Тыараһа нэһилиэгин уола Петр Саввич Попов, бу  II-с Алдан нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ буолан үлэлии олорон, Алданы туораан иһэн тыылара түҥнэстэн ууга түһэн өлөөхтөөбүтэ. Манна Алдаҥҥа кэргэннэнэн, икки уол оҕолонон, Мотуруона эмээхсин кутун-сүрүн бэркэ тутан олордоҕуна, ити алдьархай буолан, эмээхсин иккис муҥа-таҥа күөрэйэн эбии буораппыта чахчы. Ол  уолаттартан улаханнара Сааба диэн этэ. Мотуруона сиэнэ Сааба баар буолан, күнэ-ыйа онтон тахсыбыт саҕа санаан аралдьыйан олороохтообута чахчы. Дьыл хонук дииллэринии, сэрии бүппүтэ 50 сылын тыыннаахтар бырааһынньыктаабыппыт. «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» диибит да, күн-дьыл үтүмэн элбэҕи үтүрүйэн, биллибэт-көстүбэт дьылҕалыыра ханна барыай. Ол иһин байҕалҕа баҕа силэ эмтээх, онон баҕар ким эмэ өйдөөн-санаан ааһаарай диэн бу ахтыыны суруйдум. Кэпсээммитин Савва Иванович Литвинцев дьылҕатынан сиэрдээн, Брест кириэппэһин көмүскээччи, соҕотох тыыннаах хаалбыт Герой Александр Митрофанович Филь эппит тылларын сахалыы тылбааһынан түмүктүүбүн:

— Дьоннор сураҕа суох хаалыахтарын эмиэ сөп…

Васильев Михаил Иванович

«Айаным аргыстара». 2003 с.