Малышев Андриан Васильевич (1917-1974) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа

 1942с. армияђа ыҥырыллыбыт. Японияны утары сэриигэ кыттыбыт.  Маньчжурияттан Хинган хайаларын туораан Хайлар, Цицикар, Чанчунь, Харбин куораттары босхолооһуҥҥа кыттыбыт. «Японияны кыайыы иһин» мэтээлинэн нађараадаламмыт. 1946с. бэс ыйыгар дойдутугар эргиллэр. Колхоз, совхоз производствотыгар күүһүн харыстаабакка өр сылларга үлэлээбит.

***

Адырыйаан

 Чөркөөхтөн ини-бии тулаайахтан обургуларын Адырыйааны аймаҕа Уйбаан Байҕаалап дойдутугар Чычымахха киллэрэн ииппит. Кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ уhуйуллан үлэhит буолбутуттан сорох түбэлтэни аҕыннахха, саҥа холкуос тэриллэн сайынын өрөөбөккө улахан дьону кытта тэҥҥэ эрийсэн, күhүөрү бурдук кылааттаhан, сыарҕалаах оҕуhунан таhа сылдьан: «Тойон халлаан ардаҕа, тоҕо-тоҕо түспэккин?»,-диэн ыллыы иhэн Адырыйаан кэлтэйдии мииммит оҕуhуттан сууллан тиэрэ таралыс гынан күлсүү бөҕө буолбут. Туох да буолбатах: «Хата түөрэҕим олордо, сотору ардыаҕа», — диэн үөрсэр. Бука, ардах түстэҕинэ өрүө эбитэ дуу?

Оччотооҕу бурдук быhар лабыгырыайка быспыт бурдугун түүтэхтээн суолугар түhэрэр. Ону иккистээн эргийэн кэлиэн иннинэ оҕолор суолуттан таhааран, сырсыакалаhыы бөҕө буолаллар. Кэлин, улаата быhыытыйан миэлиҥсэҕэ бурдук тартарааччы буолар. Холкуостаахтар от үлэтин кэмигэр сиир бурдуктарын куруппалаппакка мээккэлэтиэхтээх. Миэлиҥсэ Тараҕана сайылыкка турар. Улахан мас тарбахтардаах төгүрүк көлүөhэни көлүллүбүт оҕус эргитэр. Үүрээччитэ кыра оҕо. Күнү быhа оҕуhу батыhан эргичиҥнэhиэхтээх. Оҕоҕо эмиэ салгымтыалаах аҕай үлэ, сайын өрөбүлгэ да өрөөбөккө үлэлээн, сүүс көлөhүн күнүн аахсаллар.

1937-38 сс. үөрэх дьылыгар Чычымах оскуолатын сэттис кылааhыгар үөрэнэ сылдьар активнай комсомолец кыhын сүтэн хаалла. Сыыйа-баайа истибиппит ИдьНК-лар кэлэн, Ытык Күөлгэ илдьэ барбыттар. Ол «чыычый дьон» диэн сибигинэhэллэр. Репрессия үгэннээн сириэдийэ турар «уотугар-күөhүгэр» хаптаран, үгүс сордооhуҥҥа-муҥнааhыҥҥа түбэспитэ. Манна даҕатан аҕыннахха, оскуола завхоhа Мойоорус дьыалатыгар оскуолабыт директора Иннокентий Васильевич Кузьмин хаайыллыбыта. Аны нуучча тылын үөрэтэр, Ленинградтан саҥа үөрэҕин бүтэрэн кэлэн учууталлаан эрэр Прокопий Тимофеевич Табунанов тутуллан хаайылынна, сымыйа балыырга түбэհэн, эрэйдээhини тулуйбакка өлбүт.

Адырыйаан хаайыыттан 1939 сыллаахха босхолонор. Үөрэнэн бүттэҕэ ол, хата тыыннаах эргиллибитигэр үөрүү. Итинэн күөгэйэр күнүгэр бүдүрүйэн, олоҕо огдолуйар.  Аны аҕыннахха, чахчы да ыар тыыннаах кэм кэлэн ааспытын санатабын.

1941 с. бэс ыйын 22 күнүгэр уодаhыннаах Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта. Сут-сутурҕан доҕуhуолланан, «Чычымах» холкуос алаастара куура хатан, Кириэс Халдьаайыга оттуур сир ылан, Оттоох үрэҕэр, быhата үрэх баhыгар биригээдэ тэринэн көhөллөр. Адырыйаан оттуу барсар. Оттуу сырыттахтарына атырдьах ыйыгар бэбиэскэ кыырайан кэлэр. Адырыйаан хас да киhини кытта бэбиэскэ ылан, Ытык Күөлгэ быhа сатыы киирэллэр. Ол курдук дойдутун да таарыйбакка саллаат буолан хаалар. Саллаат тыйыс олоҕо саҕаланнаҕа ити. Өлүөнэни өксөйөн, Иркутскай уобалаhыгар Мальта станцияҕа тохтууллар. Онно буор хаhан, землянка тутуута саҕаланар.

1941 сыллаахха алтынньы ыйга сулууспалыыр чааhыгар тиийэр уонна 1942 сыл от ыйыгар дылы 513-с стр. полкаҕа саллаат олоҕор буhар-хатар. 1942 сыл от ыйыттан 1946 сылга дылы 888-с полк стрелковай отделениетын хамандыырын солбуйааччытынан сулууспалыыр уонна биэс сыл саллаат олоҕун этинэн-хаанынан билэн, ефрейторга тиийэ үүнэр. Ити кэм устата партизанскай этэрээт уонна истребительнэй батальон 18 бойобуой сырыыларыгар сылдьыhан, элбэхтик эрчиллибит.

Ефрейтор Андриан Васильевич Малышев 1945 с. атырдьах ыйын 9 күнүттэн балаҕан ыйын 3 күнүгэр дылы Японияны утары сэриилэспит. Манна кини аатырбыт Квантунскай армия алдьархайдаах утарсыытын тоҕо көтүhэн, Хинган хайатын туораhар. Сэрии бүппүтүн да кэннэ босхоломмокко салгыы Маньчжурияҕа хаалан, 1946 с. ыам ыйын 16 күнүгэр дылы 888-с стр. полкаҕа сулууспалыыр. «Японияны кыайыы иhин» мэтээлинэн наҕараадаланар. Ол сулууспалыы сылдьан доҕотторун кытта Чань-Чунь куоракка хаартыскаҕа түспүттэр.

1946 с. дойдутугар Чычымахха эргиллэр уонна холкуоhугар үлэлээбитинэн барар. Ол сылдьан, Дьохсоҕонтон, дьолун таба тайанан эдэр ыанньыксыт кыыhы Анна Васильевна Итирикованы кэргэн ылар. Анна Васильевна «Аҕа дойду сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иhин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Адырыйаан кэлин холкуоhугар санитар-ветеринар быhыытынан киэҥник биллибитэ. Ол быыhыгар үп салаатын налоговай агенынан үлэлиир. 1963 сыллаахха нэhилиэк сэбиэтин депутатынан быыбарданар. Коммунист буоларын быhыытынан общественнай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттар.

Андриан Васильевич Анна Васильевналыын үс уол, үс кыыс оҕолонон, иитэн-үөрэттэрэн үлэhит оҥортоотулар. Сааскы куhу, күhүҥҥү көччөҕү уонна куруҥ тыа кучутугар уойбут куобаҕы бултаан, дьиэтин аhын-үөлүн дэлэтиhэн, Аанатыгар үгүс үөрүүнү бэлэхтээбитэ.

Хомойуох иhин, репрессия кытаанах, ааспат-арахпат содулугар хаарыйтаран уонна биэс сыл саллаат сындалђаннаах тыйыс олоҕор оҕустаран, этэ-хаана кэбирээн баара-суоҕа 57 сааհыгар күн сириттэн күрэммитэ. Оттон Ааната күн бүгүн 79 сааhыгар үктэннэ, 10 сиэнин, 6 хос сиэнин бүөбэйдэhэн күн солото суох олорор. Онон, орто дойдутуттан төhө да эрдэ араҕыстар, Андриан Васильевич Малышев олоҕо салҕанар, үтүө аата умнуллубат, күн аайы ахтыллар.

Васильев Михаил Иванович

(М.Васильев. Айаным аргыстара.  2-с кинигэ. Дьокуускай, 2004)