Малышев Терентий Васильевич (1923-1990) «Ађа дойду сэриитин» II степеннээх орден, «Хорсунун иһин»,  «Германияны  кыайыы» иһин мэтээллэр кавалердара

  1941с. Чурапчы холбоһуктаах оройуоннаађы военкоматынан  армияђа ыҥырыллыбыт. Кыргыhыыга сылдьан бааһыран немецтэргэ билиэҥҥэ  түбэспит. Австрияђа Вена куоракка концлаађырга таанка чааһын оҥорор заводка билиэннэй быһыытынан эрэйи-муҥу билбит. 1945 сыл муус устар 28 күнүгэр американецтар сэриилэрэ киирэн билиэннэйдэри босхолообуттар. Ленинградка кэлэн милиция көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээбит. 1948с. дойдутугар кэлэн атыы-эргиэн салаатыгар үлэлээбитэ. «Ађа дойду сэриитин» II степеннээх орден, «Хорсунун иһин»,  «Германияны  кыайыы» иһин мэтээллэринэн нађараадаламмыт.

 ***

Эрэйи эҥэринэн тэлэн

 Молоһуок Тэрэнтэй – Тааппыры кырдьан олорон былыргы олоҕун лоскуйдарыттан ыпсаран-хопсорон киһи сэргиэн курдук сэһэргиирэ. Ол быыһыгар холтуутун «тос!» гына тоҥсуйан, аһан боруоскатыттан кымаахтаан ылан муннунан сүр тыастаахтык сыҥсырыйан  кэбиһэрэ умнуллубат. Ол дэлэй ахтыыларыттан соччолоох ордон хаалбатар даҕаны биири эмэ чорботон ахтан ыллахха, «кутуруксут уол» аатыра сылдьыбыт.

— Дьэ, сорох ойуун аба-хомуһуна кырдьык баар буолан биллэрэрэ. Мин кырдьан баран Сэбиэскэй былаас отутус сылын саҕана, бэйэм Амма ойуунугар Миэлиҥсэһит Миитэрэйи кытта илин  II Алдан нэһилиэгэр атынан айаннаан тахсыһа сылдьыбытым. Итиннэ кыырыахтаах ыалыгар дүҥүрүн эрдэ аҕалан көмүлүөк оһох чугаһынааҕы ардьаахха курда уурарым. Онно киэһэ чэйдээн, бастакы олбоҕор суордаан-хайахтаан, кэҕэлээн хайдах эрэ киһи этин сааһа аһыллыах курдук туойара. Дүҥүрүн тыаһа саталанан, истэн олорооччулары, ыарыһаҕы даҕаны сэргэҕэлэтэрэ. Ойуун сиэрин-туомун тутуһан бэрт ылбаҕай тыллаах-өстөөх. Икки хараҕа суох кырдьаҕас диэтэххэ, оһох чачыгар, дьиэ ортотунан дүҥүрүн охсо-охсо кыаһааннара, кылырҕаан, дьиэ үрдүнэн одуулуурдуу хантаарыҥнаан эккирээн бардаҕына харахтаах киһи курдук иҥнибэт этэ. Оччотооҕуга туох манньаны ылыаххыный, арыгы, харчы суох, бэккэлээтэҕинэ кыра арыы, эт бэрсэллэрэ…

Эһэлэрэ хара түүлээх булчута, ол сиэринэн сайыны быһа икки улахан сиэнин Терешаны, Романы батыһыннаран күтэри, моҕотойу бултууллара. Моҕотойу эккирэтиһии биир туһунан сыра. Ол курдук бултаабыт хара өҥнөөх тириилэрин маҕаһыыҥҥа 3-5 харчыга туттаран, нуорма бурдук ылан үөрэллэрэ.

 «Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан» син сап саҕаттан салҕанан, аччыктааталлар да хоргуйбакка күнү-дьылы аһараллара. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр сут-сутурҕан ыарын барытын билбиттэрэ.

Тереша куоракка кооперативнай техникумҥа үөрэнэ сырыттаҕына 1942 сыл бэс ыйыгар армияҕа илдьэллэр. Бурятияҕа Дарзан куоракка снайпердар курстарыгар үөрэнэн, бирисээгэ биэрэн, сержант званиеланан, Арҕаа фроҥҥа аттанар, 1943 сыл 74-с Сталинскай добровольнай Сибиир Алтайдааҕы биригээдэтигэр суруксутунан сылдьыбыт. Онтон 56-с Гвардейскай дивизияҕа снайперынан сэриилэспит, итиннэ 4 немеһи өлөрбүт. Салгыы Смоленскай куоракка биир немеһи дьаһайбыт. Онтон уларыйан саллаат быһыытынан пехотаҕа сылдьан сэриилэспит. Ол саҕана ити фроҥҥа сэрии кыырыктаах, хаан тохтуулаах, хардарыта атаакалаһыылаах, куораты ылыы, төттөрү былдьатыы сындылҕаннаах күннэринэн доҕуһуолламмыт. Эмиэ сыҕарыйан Орша куораты ылыы иһин сэрии ордук сэтэрийэн, өстөөх самолета харса суох буомбалаан, күн-дьыл көстүбэт будулҕанынан оргуйан, куорат алдьанан өлүү дүбдүргэнэ диэн манна буолбут. Биир буомба бу ыйылаан адьас Терентий чугаһыгар түһэн эрэрэ баара да… Ханна барбытын билбэккэ өйүн сүтэрбит. Ол 1943 сыл сэтинньи 21 күнүгэр контузияланан сыттаҕына немецтэр билиэн ылбыттарын, кэлин өйдөнөн баран билбит.

1943 сыл күһүнүгэр Терентийтэн сурук кэлбитэ. Аҕыйах соҕус тыллаах сурук, окуопаҕа сытан өстөөҕү утары тыыннаах ордор биллибэт алдьархайдаах сэрии уотун ортотугар сэриилэһэ сытарын ахтыбыт этэ.

Дьэ, онтон 1944 сыл саҥатыгар: «Орша куорат иһин кыргыһыыга хорсуннук сэриилэһэ сылдьан Малышев Терентий Васильевич сураҕа суох сүттэ», — диэн хомолтолоох хара сурук кэлэн дьонун соһуппута. Ийэтин Таанньаны ыар кутурҕан баттаабыта. Ийэ чараас, уйан сүрэҕэ уотунан оҕустарбыта. Иитиэхтээх саамай улахан уола өлөн, уодаһыннаах хара дьайдаах сэрии бүтэр уһуга биллибэт сору-муҥу аҕалбытын кэпсиир кыаллыбат.

Немецтэр Терентийи Австрия Вена куоратыгар концлааҕыр баар сиригэр илдьибиттэр. Манна тааҥка чааһын оҥорор заводка билиэннэй быһыытынан эрэйи-муҥу этинэн-хаанынан билбит, өлбөт эрэ бэтэрээ өттүнэн сыккырыыр тыына быстыбакка, кырыымчык аһынан үссэнэн үлэлии сылдьыбыт.

Онтон 1945 сыл муус устар 28 күнүгэр американецтар сэриилэрэ киирэн билиэннэйдэри босхолообуттар.  Билиэннэйдэр Австрияны сатыы туораан Чехословакияҕа кэлбиттэр, онно Терентий баар эбит.  Салгыы айаннаан Ленинград куоракка кэлбиттэр. Манна биһиэннэрэ билиэннэйдэри хаҕыстык көрсүбүттэр. Кыайыы буоллар даҕаны дойдутугар ыыппакка, икки сыл Ленинградка милиция көмөлөһөөччүтүнэн үлэлэппиттэр, кытаанах  хонтуруолга ылбыттар. Онтон дьонугар суруйбут суруга кэлэн, «өлбүт киһилэрэ тиллэн», үөрүү бөҕө буолбута.

Эһэлэрэ Аҕа дойду сэриитин кэмигэр булчут буолан «1941-1945 сыллардаахха үлэђэ килбиэнин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Терентий эһэтэ тыыннааҕар дьиэтигэр кэлбэтэҕэ. Эһэлэрэ 1947 сыл сэтинньи 6 күнүгэр 97 сааһыгар өлбүтэ. Онон үтүө санаалаах кырдьаҕас сиэннэрин иитиһэр муҥар-таҥар аччыктааһын кэмин барытын тулуйбут бэйэтэ, дьылҕа хаан ыйааҕа оннук  тыйыһа эбитэ дуу, туох имнэммитэ дуу биллибэт, сиэнин көрсүбэккэ барбыта. Кыра сиэнэ 15 сааһыгар эһэтэ өлбүтүн кэнниттэн 8 хоноот, сүрэҕинэн эмискэ ыалдьан өлбүтэ. Онон бүппэккэ 20 саастаах соҕотох кыыстара Настя 1948 сыл кулун тутар 1 күнүгэр «мэйии тымныйыытыттан төбөтүгэр хаан турбут» диэн диагнозтан өлбүт. Ийэ эрэйдээх сүрэҕэ саҥа хаҕылыйан уоскуйан иһэн, икки оҕотун эмискэ куоттаран эмиэ аһыы, сүрэх-быар аймалҕаныгар ылларан, өйүн-төйүн сүтэрбитэ.

Терентий ити алдьархайы истэн, 1948 сыл ыам ыйын 25 күнүгэр нэһиилэ үлэтиттэн босхолонон, олоҕун алдьархайынан туруорсан кэлбитэ. Ол кэлэн от ыйын 78 күнүттэн 1956 сыл алтынньыга диэри тыа хаһаайыстыбатын хаачыстыбаҕа инспекторынан үлэлээбитэ. Ити тэрилтэтэ эстэн, райпотребсоюзка Ытык Күөл ыскылаатыгар сэбиэдиссэйинэн үлэтин саҕалаабыта. Манна пенсияҕа тахсыар диэри, 22 сыл устата халбаҥнаабакка үлэлээн, бэрэссэдээтэли соҕотуопкаҕа уонна кадрга солбуйааччыга тиийэ үүммүтэ. Сымнаҕас майгылаах, ыраас дууһалаах, үлэтин толоругас, нууччалыы, сахалыы дэгиттэр суруксут буолан хайҕалга сылдьыбыта. Ол түмүгэр «Кооперация туйгуна» знагынан наҕараадаламмыта. Онтон сэриигэ «Хорсунун иһин» мэтээлинэн ирдэһэн ылбыта. Аҕа дойду сэриитин  II степеннээх орденынан, «Германияны кыайыы иһин» уонна да атын элбэх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Манна кэргэннэнэн, үс уол оҕолонон, олору улаатыннаран, үөрэттэрэн үлэһит оҥортообута. Үгүс, ол иһигэр Тереша диэн сиэннэрдээх. Үтүө кэргэҥҥэ түбэһэн олох үөрүүтүн, кэргэннии тапталы билэн, сылаас дьиэҕэ-уокка олорон дьоллонноҕо. Манна сыһыаран аҕыннахха кэргэнэ Евдокия Николаевна Неустроева эмп үтүө үлэһитэ буолан, хайҕал элбэҕин билэн, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор.

Терентий Васильевич 1978 сыл балаҕан ыйын 21 күнүгэр пенсияҕа тахсан олорбута. Ол эрээри сэрии содулун кытаанах охсуутуттан ыарахан ыарыыга ыбылы кытаахтатан өр сыппыта. Ол сытар уһун кэмнэригэр райпотребсоюзтан Пантелеймон Карпович Мартынов бэйэтинэн, хас да сыллар усталарыгар Кыайыы бырааһынньыгар ыам ыйын 9 күнүгэр бэлэх аҕалан туттаран, үөрдэ-көтүтэ кэпсэтэр этэ. Ол үөрүүтүгэр уйдаран-өйөттөрөн остуолугар кэлэн олорон, уоһа ыпсыбат буола үөрбүт, дууһата сырдаабыт бэйэтэ бэлэҕиттэн амсайара. Бүтэһигин 1990 сыллаахха ылан баран, бэс ыйыгар биһиги кэккэбититтэн арахсан, букатыннаахтык олоҕун түмүктээбитэ. «Эрэйи эҥэринэн тэлэн, муҥу муннунан тыыран» олох олорон, окко түспүт оҥоһуута, сиргэ түспүт сэрибиэйэ оннук буоллаҕа.

Түмүккэ аҕыннахха кыра быраат Василий Васильевич Чычымах отделениятын чулуу торбос көрөөччүтэ, кэлин ыанньыксыт бастыҥа. 1985 сыл түмүгүнэн хас биирдии ынаҕыттан 4088 кг үүтү ыан, бу улууска ситиһиллэ илик кирбиини ылбытын ахтан, «Малышевтар удьуор үлэһиттэр этэ» диэххэйиҥ.

Васильев Михаил Иванович

(М.Васильев. Айаным аргыстара. 2003)