Неустроев Александр Николаевич (1925-1977) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, «Аҕа дойду Улуу сэриитин II степенэ» орден кавалера

 I Алдан нэһилиэгэр төрөөбүтэ.  1943 с. армияђа ыҥырыллыбыта. Кыһыл знамялаах 137-с Львовскай дивизия 76-с гвардейскай артиллерийскай полкатыгар наводчигынан, разведчигынан, саперынан сулууспалаабыт.  1945 с. Будапешт куораты босхолооhуҥҥа атађар, тоҥолођор бааhырбыт. 1946 с. 2-с группалаах инбэлиит буолан дойдутугар эргиллэн кэлэр. «Ађа дойду улуу сэриитин» II степенэ» орден,  «Германияны кыайыы» иһин мэтээл кавалердара. Пекарынан, ветеринарынан үлэлээбитэ.

***

Мин хос эһэм Неустроев Александр Николаевич сэрии саҕаланыытыгар 16-лаах эбит. Кинилэр Таатта улууһун Уус Тааттатыгар, Хара Алдаҥҥа олорбуттар. Бастакы хомуурга бииргэ төрөөбүт убайа Петр Николаевич барбыт. 1942 с. өлбүтүн туһунан сурук кэлбит. 1943 с. эһэм ситэ 18 сааһын туолбакка сылдьан ыҥырыллыбыт. Кини 1937-с Львовскай кыһыл знамялаах дивизия 76-с гвардейскай артиллеристскай полкатыгар бастакы нүөмэрдээх наводчигынан, хорсун разведчигынан сулууспалаабыт. Сэрииттэн кэлэригэр элбэх бойобуой мэтээллэрдээх, Аҕа дойду сэриитин II степеннээх орденнаах эбит. Аҥар атаҕын сүтэрэн, хаҥас илиитин тоҥолоҕун уҥуоҕа үлтүрүйэн, улахан контузиялаах I группалаах инвалид буолан төннүбүт. Сэрииттэн 1946 с. кэлбит. Кыайыы күнүн госпитальга көрсүбүт. Дойдутугар кэлээт, почта таһааччынан үлэлээбит. Ол сылдьан эбэбин көрсөн 1948 с. ыал буолбуттар.

Олесь Максимов

Аҕам 18 сааһын ыҥырыллан баран иһэн туолбут.  Кини иннинэ убайа Пётр Николаевич ыҥырыллыбыт. Наһаа кыаллар 2 миэтирэ уһуннаах киһи эбит.  Аҕам эмиэ атаҕар кыаллар уол эбит, тоҥуу хаарынан сүүрүүгэ иннин кимиэхэ да биэрбэтэ үһү тыаҕа.  Тайаҕы сырсан бултуур эбит, ол  иһин аҕата тыаҕа үүтээҥҥэ илдьэ сылдьара үһү. Сэриигэ ыҥырыы тутарыгар эмиэ үүтэҥҥэ сылдьарыгар  илдьиттээбиттэр. Эһэм барахсан улахан уола сэриигэ тиийээт өлбүтүн иһин ыытымаары гыммыт, бэбиэскэни  туппатахпыт диэхпит дии сатаабыт. Ол кэмҥэ аҕам кыратык нуктаан ылбыт, ол сыттаҕына дьахтар куолаһа, тур, бар, — диэбит.  Ону истээт ойон турбут да, аҕаа дойдум иччитэ тур, бар, диэтэ. Мин барабын, — диэбит да маһы- оту үрдүнэн ыстаҥалаан дэриэбинэтигэр көтө турбут. Ити курдук сарсыарда барыахтаах сиригэр тиийбит. Онтон сэриигэ аттаммыттар.  Читинскэй обласка тиийэн карантиҥҥа сыппыттар. Онно сытан ис тиибигэр сыстаннар бары ыалдьыбыттар. Госпиталга миэстэ суох буолан эмтэммэккэ сорох уолаттар өлөн барбыттар.  Кини Бүлүү эҥэр доҕорунаан нэһиилэ  ордон уҥуох-  тирии сыппыттар.  Ол кэмҥэ Читаҕа дьоннорун көрө — истэ бэрэстэбиитэллэр кэлэн бараллар эбит. Оннук кэмҥэ Аҕам билэр киһитэ Протопопов Семен тиийэн кэлбит. Ону көрөн нэһиилэ,  Сэмээн кэл. диэн ыҥырбыт.   Сэмэн истэн тиийбит уонна соһуйбут — били  кыанар,  күүстээх — уохтаах Сашата уҥуох тирии буолбутун көрөн. Аҕам, үөрэхтээх киһи кэпсэтэн госпиталга бу доҕорбунаан киллэттэр, диэн көрдөспүт.  Сэмэн көрдөһүүнү толорон, кэпсэтэн иккиэннэрин киллэттэрбит. Онтон ый курдугунан эмиэ командировкаҕа Сэмэнэ кэлбит. Госпитальга кэлэн көрсүбүт, үөрүү-көтүү бөҕө буолбуттар.  Махталларын Сэмэҥҥэ эппиттэр, сарсыҥҥыттан фроҥҥа барабыт диэн кэпсээбиттэр.  Аҕам баарын тухары махтанара, доҕордуулара. Ити курдук уоттаах сэриигэ киирбитэ уонна ити Сэмэнин төгүрүктээһинтэн соҕотох аҕыс тааҥканы кытта киирсэн кыайан кэлэн биир күн сынньата тоҥ хортуопуй биэрэн хаалларбыттарын үтэн сии сылдьан көрсүһэн ааспыттар. Хайа, бу тоҕо соҕотоххунуй, — диэбит Сэмэн.  Ону аҕам, мин диэн алдьархайдаах киһи буоллаҕым дии диэбит   уонна аасыһа турбуттар. Кэлин Сэмэҥҥэ төгүрүктээһинтэн тахсыбыт үөрүүлээх  кэммэр көрсүспүпүт диэн кэпсээбит этэ.  Онно наҕараадаҕа түһэрбиттэригэр ити Аҕа дойду 2 степэннээх орденын биэрбиттэр. Сэрииттэн иккис группалаах инвалид да буолан кэллэр үлэҕэ төбөтүн оройунан түспүтэ.  Почтаҕа үлэҕэ киирэн үлэлээбитэ. Онно сылдьан сайылыкка хаһыат таһар эбит атынан,  онно ийэбин көрсөн 1948 с. ыал буолбуттар. Аҕам ветеринар фельшер үөрэҕин бүтэрбит кыһыл дипломунан. Онтон ыла өр кэмҥэ бэтиринээрдээбитэ.  Төрүккэ үлэлээбитэ, онтон Чычымахха 60-с сыллартан көһөн кэлбиппит.  Онтон ыла олохтон барыар диэри манна олорбута.  Үс кыыстанан ньир — бааччы ыаллар буолан үлэлээн – хамсаан,  бэйэлэрин олохторун дьоһуннук олорон барбыттара.  Үлэҕэ эппиэтинэһи, тапталы иҥэрбиттэригэр Махтанабыт. Ийэбит Марфа Ильична эйэҕэс майгылаах, үлэһит, иистэнньэҥ, асчыт бэрдэ этэ.  4 убайа бастыҥ трактаристар, үлэ ударниктара сэриигэ баран охтубуттара.  Үс уол сураҕа суох сүппүттэрэ.  Сэрии ыар сылын ийэтинээн иккиэйэҕин туораабыттара. Эрэйи — муҥу этэҥҥэ ааспыттара. Аҕам, Ийэм, эбэм Марина Семёновна Печетова оҕолору олус таптыыллара.  Биһиги олбуорбутугар ыал оҕолорбут бары кэлэн мустан оонньууллара, билиҥҥэ дылы саныыллар, Махтаналлар.  Аҕам барахсан ыал буолан да олордорбун өрүүтүн сыллаан туруорара, сиэннэрин кэрийэ сылдьан сыллыыра, оннук оҕомсох этэ Аҕабар, Ийэбэр, Эбэбэр олоххо бэлэмнээх үлэһит киһи буолан тахсарбар олук уурбуттарыгар Тапталбын, Махталбын этэбин.  Билигин кинилэр олохторун Элбэх сиэннэрэ, хос сиэннэрэ,  хос — хос сиэннэрэ салгыыллар, олох салҕанар, ааттара ааттанар.

Саха сирин норуотун айымньытын сайдыытыгар,  Таатта улууһун культууратын сайдыытыгар, Таатта улууһун үөрэҕэриитин сайдыытыгар, Амма нэһилиэгин сайдыытыгар тус кылаатын иһин бэлиэлэринэн бэлиэтэммит Чычымах Бочуоттаах олохтооҕо,  Утум удьуора диэн проегынан Үлэлиир Энтузиаст салайааччы Богдокумова Александра Александровна

Аналлаах сорудаҕы толоруу

Александр Николаевич Неустроев дойдутугар, Таатта оройуонугар (билигин Алексеевскай) Кыһыл Сулус орденнаах, хас даҕаны бойобуой медаллардаах эргиллибитэ. Кини 137-с Львовскай Кыһыл знамялаах гвардейскай дивизия, 76-с гвардейскай артиллерийскай полкатыгар сылдьан сэриилэспит түгэниттэн кэпсиир:

-Бу түбэлтэ 1944 сыл саҥатыгар Перемышль куорат таһыгар буолбута, — диэн Александр Николаевич саҕалыыр. – Мин оччоҕо артиллерияҕа маҥнайгы нүөмэрдээх наводчик этим. Биирдэ күн киирэн эрдэҕинэ, солбуйааччы наводчикпыныын пушкабытын ыраастыы сылдьыбыппыт. Ол кэмҥэ командирбыт кэлэн: «Командование аналлаах сорудаҕын толоро барабыт. Айанныырга бэлэмнэниҥ!» — диэтэ.

Балтараа чаас кэриҥинэн хомунан, пушкаларбытын аттарбытыгар холбонон, түүҥҥү хараҥаны туһанан, инники кирбиигэ киирбиппит. Ол кэннэ ытыалыырга бэлэм буолан олордубут.

Халлаан саҥардыы сырдаан эрдэҕинэ, фашистар сытар сирдэрин диэки танкалар тыастара иһиллибитэ. Толору уонча мүнүүтэ ааспатаҕа, борук-сорук сырдаан эрэр хонуунан өстөөх уонтан тахса танката көстүбүтэ. Кинилэри сыалга ылан, ытыалыырга бирикээһи күүтэн турдубут.

-Суолас! Уун — утары иһэр. Кэһэтэрбит буолуо,- көмөлөһөөччүм уоһун иһигэр ботугуруур. – Оо, абакка, таба түһэрбит киһи.

Танкалар пехота сытар сиригэр чугаһаабыттара. Оттон биһиэхэ ытыалыырга бирикээс өссө да суоҕа. Өрө ньиргийэн, уотунан тыбыыран иһэллэрэ көрөргө суоһа сүрдээх..

-Өстөөх танкаларыгар уоту! – диэн командирбыт бирикээстээтэ. Бастаан снарядпыт танк кэннигэр, иккиспит ойоҕоһугар бэрт чугас түспүттэрэ. Ол икки ардыгар өстөөх биир танката умайда. Биһиги да хас да снарядынан ыттыбыт да, утары иһэр танкабыт иннин хоту киирэрин кубулуппат. Онтон эмискэ гусеницатын быһа ыттаран, өрө холоруктуу түспүтэ.

Ытыалаһыы кылгас буолан баран, хабыр этэ. Аҕыйах мүнүүтэ иһигэр сүүрбэттэн тахса снаряды таһаарбыппыт. Кыргыһыы хонуутугар умайбыт танкалар өргө диэри буруолуу турбуттара. Оттон өстөөх кимэн киирбит пехотата төттөрү охсуллубута.

Иннокентий Сосин. Лена эбэбит кытылларыттан. С.80-81