Николаев Николай Алексеевич (1924-1977) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, «Кыһыл Сулус» орден кавалера

 II Игидэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1943с. 19 саастаађар бэйэтэ тылланан сэриигэ барбыта. III-с Украинскай фроҥҥа 74-с стрелковай полкађа стрелогунан сылдьыбыта. 1944 с. атаакађа киирэн иһэн хаҥас атађар бааһыран, III группалаах инбэлиит буолан дойдутугар эргиллибитэ. Таатта улууһугар уполномоченнайынан, Дьохсођоҥҥо библиотека сэбиэдиссэйинэн, продавеһынан,  киин балыыһађа бухгалтерынан, «Коммунизм» совхозка бухгалтерынан  үлэлээбитэ. «Кыһыл Сулус» орденынан, «Германияны кыайыы иһин»  мэтээлинэн нађараадаламмыта.

***

Кыһыл Сулус орден кавалера

Мин иннибэр үрдүк сүүстээх, киэҥ харахтаах, хара бараан хатыҥыр киһи олорор. Бу — уруккута үһүс Украинскай фронт 75-с стрелковай полкатын 1 стрелковай батальонун 2-с ротатын 18 саастаах байыаһа, билиҥҥитэ Алексеевскай оройуон «Коммунизм» колхоз бухгалтера, Николаев Николай Алексеевич бойобуой сырыыларын туһунан ыйытыыбар, кини бу курдук кэпсээтэ: «Мин 1925 сыллаахха 1-гы Дьохсођон нэһилиэгэр Уһун Халдьаайы диэн сир таһыгар олохтоох дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Ађам Алексей, ийэм Полина Федоровна үөрэђэ суох этилэр. Ађа дойду сэриитэ сађаланыытыгар, 16 саастаах, алтыс кылааска үөрэнэ сылдьар уол этим.

1943 сыллаах саас Ытык-Күөлтэн армияђа ыҥырыллыбытым.  Бастаан Иркутскай куоракка тиийбиппит. Иркутскайтан биһигини Илиҥҥи кыраныыссађа атаарбыттара. Аара саҥа ыҥырыллыбыттары эшелонтан арааран, Монголия Народнай Республикатын сиригэр Чойболсан куорат таһыгар турар, 284-с стрелковай дивизия 1047-с стрелковай полкатын 2-с батальонун 5-с ротатыгар холбообуттара. Миигин кытта биир дойдулаахтарым Петров Гаврил Архипович, Сенькин Петр Лукич, Байбаллыков Афанасий Михайлович, Перевалов Алексей баалларын өйдүүбүн. Ити чааска 1943 сыл сэтинньигэ диэри үөрэммиппит.

Сэтинньигэ биир эшелон киһини сүүмэрдээн Арђаа фроҥҥа ыытар буолтара. Мин эмиэ бииргэ үөрэммит сорох дођотторбун кытта Арђаа фроҥҥа барбытым. Оччотоођуга, Дальнай Восток тимир суола кэлиитэ-барыыта олус хойуу буолан, поезд бытааннык айанныыра, станцияларга үгүстүк тохтуура. Ол курдук, ыйга чугаһыыр айаннаан, Москвађа тиийбиппит. Онно биһигини тохтоппокко, 3-с Украинскай фроҥҥа атаарбыттара.

Мин биир түбэлтэни өйдүүбүн, Украина сиригэр этэ. Поезд түүн эрэ бэрт бытааннык, сэрэхтээхтик айанныыра. Күнүс поезд тохтоон турар станциятыгар сэдэх киһилээх, алдьаммыт дьиэлэрдээх, ыһыллыбыт-тођуллубут уулуссанан хаһыа да буолан ађыйах бөлөх дьоҥҥо тиийбиппит. Онно аастыйбыт маҥан баттахтаах, куурбут-хаппыт илдьирийбит таҥастаах ођонньоттор, эмээхситтэр бэргэһэлэрин устан, төбөлөрүн төҥкөтөн, харахтарын уута таммалыы тураллара. Аттыларыгар, сиргэ, чэгиэн бэйэлээх киһи суостаах кырбаныыттан хаан билик буолан, сутуруктарын бобо тутан өлө сытара.

Биһиги Украинађа, Кривой Рог диэн субу ађай өстөөхтөртөн босхоломмут куорат таһыгар тохтообуппут. Чааспыт тиийээт, кимэн киириигэ бэлэмнэнэн барбыта, тыылтан эбии күүстэр кэлэ тураллара.

Сэриилэһэр сэп быыстала суох таһыллара. 1944 сыл, тохсунньу 12 күнүгэр аан маҥнай сэриигэ киирбитим. Чааспыт өстөөх бөђөргөтүнүүлээх дэриэбинэтин түүн атаакалаабыта. Биһиги төһө да сорунуулаах тык кимэн киирбиппит иһин, дэриэбинэни ыларбыт табыллыбатађа. Ɵстөөх элбэх дзоттартан кириэстии пулеметунан быыстала суох ытара, артиллериянан күүстээх уоту аһара, онон сүтүкпүт үксээбитэ. Мин өйдүүрбүнэн, биир дойдулаађым, Алексей Перевалов бааһырбыта, Григорьев диэн Бүлүү киһитэ өлбүтэ. Сарсыарда халлаан сырдыыта чугуйарга күһэллибиппит уонна бөђөргөтүнэн барбыппыт. Манна хас да хонукка туран  эбии күүһү ылан бэлэмнэнэн баран, тохсунньу 24 күнүгэр кимэн киириигэ турбуппут. Ɵстөөх эмиэ туох баар уотунан көрсүбүтэ.

Бу киириигэ миигин станковай пулемекка үһүс нүөмэринэн анаабыттара, расчеппут биэс киһилээх этэ. Немецтэр күүстээх уоттара кимэн киириибитин тохтотуох курдук буолта, онуоха биһиги расчеппутун инники кирбиигэ турар томтогрго таһаарарга бирикээстээбиттэрэ.  Бэһиэн пулемеппутун соспутунан, ботуруоннаах дьааһыктары сүкпүтүнэн, томторго буулдьа ардађын ортотунан өрө сүүрэн тахсыбыппыт.  Томтор үрдүттэн умайа турар дэриэбинэ, өстөөх инники обороната, котратакађа туран эрэр пехотата ытыс үрдүгэр курдук көстө түспүтэ. Биһиги пулемеппут кутаа уотунан тибиирэн барбыта, бииртэн биир лиэнтэлэр кураанахтанан испиттэрэ. Мин кураанахтаммыт лиэнтэлэргэ быыстала суох ботуруоннары симэ сыппытым. Кимэн иһэр өстөөх хаптайан биэртэ, кинилэр биһигини көрө охсубуттара. Снарядтар эстиилэриттэн сир титирэстииргэ дылыта, буулдьа чыыбыгырас этэ. Мин дођотторум олус үлүһүйэн, сыалга ылан эрэр өстөөх снарядтара маҥнайгы түһүүлэрин быһаарбакка хаалбыттара. Дөксө эстии, эмиэ эстии…

Ɵйдөнөн кэлбитим, ботуруоннаах дьааһыкпыттан   тэйиччи бырађыллыбыппын, туох буолтун өйдөөбөккө өндөйөн көрбүтүм, пулемет турбут сирэ дириҥ аҥхай буолан сытара. Пулемет боруоҥка таһыгар  бырађыллан буорунан көмүллүбүт, наводчиктар өлүктэрэ дьүүлэ-дьаабыта биллибэт буолбут этэ. Тыыннаах орпут икки дођотторум (биирэ нуучча, иккиһэ казах) ыта-ыта томтору таҥнары Сырсан  эрэллэрэ. Муннубар сииктээх буор, буорах, сылаас хаан сыта саба биэрэр. Ити сытан дохсун «Ураа!» хаһыыны  истэбин…

Бу кыргыһыыга кыттыым иһин Советскай правительство миигин Кыһыл сулус орденынан нађараадалаабыта.

 Ааспыт сэрии хартыынатын илэ харахпынан көрбүт, силлиэтин-буурђатын эппинэн-хааммынан билбит киһи буоларым быһыытынан манныгы этиэм этэ: «Кырдьађас көлүөнэ хаанын тођон, туруулаһан көмүскээбит бүгүҥҥү дьоллоох олођун салгыы сайыннарааччылар, коммунизмы эрэллээх  тутааччылар, үөрэххэ, үлэђэ мэлдьи инники буоларгытыгар ыҥырабын».

Ити курдук урукку фронтовик таб. Николаев бэйэтин истиҥ санаатын сэмэйдик кэпсиир. Кини кэргэннээх, хас да ођолоох, күүһэ кыайарынан колхоһугар билигин дађаны үлэлиир.

1965 сыл, олунньу 3 күнэ.

(Петров М.А. «Сырдык ааттарын үйэтитэн». Дьокуускай. 2005с. 102 стр.)