Загрузка... |
Николаев Николай Алексеевич (1924-1977) «Кыһыл Сулус» уордьан, «Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Германияны Кыайыы иһин», «Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллэр кавалердара |
«Мин 1924 с. Ахсынньы 16 күнүгэр 1-гы Дьохсоҕон нэһилиэгэр, Уһун Халдьаайы диэн сир таһыгар олохтоох дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Аҕам Алексей, ийэм Полина Федоровна үөрэҕэ суох этилэр.
Аҕа дойду сэриитэ саҕаланыытыгар, 16 саастаах, алтыс кылааска үөрэнэ сылдьар уол этим.
1943с. саас Ытык-Күѳлтэн Армияҕа ыҥырыллыбытым. Бастаан Иркутскай куоракка тиийбиппит. Иркутскайтан биһигини Илиҥҥи кыраныыссаҕа атаарбыттара. Аара саҥа ыҥырыллыбыттары эшелон арааран, Монголия Народнай Республикатын сиригэр Чойболсан куорат таһыгар турар, 284-с стрелковай дивизия 1047-с стрелковай полкатын 2-с батальонун 5-с ротатыгар холбообуттара. Миигин кытта биир дойдулаахтарым: Петров Гаврил Архипович, Сенькин Петр Лукич, Байбаллыков Афанасий Михайлович, Перевалов Алексей баалларын ѳйдүүбүн. Ити чааска 1943 сыл сэтинньигэ диэри үѳрэммиппит.
Сэтинньигэ биир эшелон киһини сүүмэрдээн, Арҕаа фроҥҥа ыытар буолтара. Мин эмиэ бииргэ үѳрэммит сорох доҕотторбун кытта Арҕаа фроҥҥа барбытым. Оччотооҕуга, Дальнай Восток тимир суола кэлиитэ-барыыта олус хойуу буолан, поезд бытааннык айанныыра, станцияларга үгүстүк тохтуура. Ол курдук, ыйга чугаһыыр айаннаан, Москваҕа тиийбиппит. Онно биһигини тохтоппокко , 3-с Украинскай фроҥҥа атаарбыттара.
Мин биир түбэлтэни өйдүүбүн, Украина сиригэр этэ. Поезд бытааннык, сэрэхтээхтик айанныыра. Күнүс поезд тохтоон турар станциятыгар сэдэх киһилээх, алдьаммыт дьиэлэрдээх, ыһыллыбыт-тоҕуллубут уулуссанан хаһыа да буолан аҕыйах бөлөх дьоҥҥо тиийбиппит. Онно аастыйбыт маҥан баттахтаах, куурбут-хаппыт, илдьирийбит таҥастаах оҕонньоттор, эмээхситтэр бэргэһэлэрин устан, төбөлөрүн төҥкөтөн, харахтарын уута таммалыы тураллара. Аттыларыгар, сиргэ, чэгиэн, бэйэлээх киһи суостаах кырбаныыттан хаан- билик буолан, сутуруктарын бобо тутан өлө сытара.
Биһиги Украинаҕа, Кривой Рог диэн субу аҕай ѳстѳѳхтѳртѳн босхоломмут куорат таһыгар тохтообуппут. Чааспыт тиийээт, кимэн киириигэ бэлэмнэнэн барбыта, тыылтан эбии күүстэр кэлэ тураллара.
Сэриилэһэр сэп быыстала суох таһыллара. 1944с. тохсунньу 12 күнүгэр аан маҥнай сэриигэ киирбитим. Чааспыт күүстээх бѳҕѳргѳтүүлээх дэриэбинэтин түүн атаакалаабыта.
Манна хас да хонукка туран эбии күүһү ылан, бэлэмнэнэн баран, тохсунньу 24 күнүгэр кимэн киириигэ турбуппут. Ѳстѳѳх эмиэ туох баар уотунан кѳрсүбүтэ.
Бу киириигэ миигин станковай пулемекка үһүс нүѳмэринэн анаабыттара, расчеппут биэс киһилээх этэ. Немецтэр күүстээх уоттара кимэн киириибитин тохтотуох курдук буолта, онуоха биһиги расчеппут инники кирбиигэ турар томторго таһаарарга бирикээстээбиттэрэ. Бэһиэн пулемеппутун соспутунан, ботуруоннаах дьааһыктары сүкпүтүнэн, томторго буулдьа ардаҕын ортотунан ѳрѳ сүүрэн тахсыбыппыт. Томтор үрдүттэн умайа турар дэриэбинэ, ѳстѳѳх инники оборуоната, контратакаҕа туран эрэр пехотата ытыс үрдүгэр курдук кѳстѳ түспүтэ. Эстии!
Биһиги пулемеппут кутаа уотунан тибиирэн барбыта, бииртэн биир лиэнтэлэр кураанахтанан испиттэрэ. Мин доҕотторум олус үлүһүйэн, сыалга ылан эрэр ѳстѳѳх снарядтара маҥнайгы түһүүлэрин быһаарбакка хаалбыттара.
Дөссө эстии, эмиэ эстии!
Өйдөнөн кэлбитим – ботуруоннаах дьааһыкпыттан тэйиччи быраҕыллыбыппын, туох буолтун өйдөөбөккө өйдөнөн көрбүтүм, пулемет турбут сирэ дириҥ аҥхай буолан сытара, пулемет боруонка таһыгар быраҕыллан буорунан көмүллүбүт, наводчиктар өлүктэрэ дьүүлэ-дьаабыта биллибэт буолбут этэ. Тыыннаах орпут икки доҕотторум (биирэ нуучча, иккиһэ казах) ыта-ыта томтору таҥнары сырсан эрэллэрэ. Муннубар сииктээх буор, буорах, сылаас хаан сыта биэрэр. Ити сытан дохсун «Ураа…» хаһыыны истэбин…
Бу кыргыһыыга кыттыым иһин Советскай правительство миигин Кыһыл Сулус орденынан наҕараадалаабыта.
Ааспыт сэрии хартыынатын илэ харахпынан көрбүт, силлиэтин-буурҕатын эппинэн-хааммынан билбит киһи буоларым быһыытынан, манныгы этиэм этэ: «Кырдаҕас көлүөнэ хаанын тоҕон, туруулаһан көмүскээбит бүгүҥҥү дьоллоох олоҕун салгыы сайыннарааччылар, коммунизмы эрэллээх тутааччылар, үөрэххэ, үлэҕэ мэлдьи инники буоларгытыгар ыҥырабын»».
1965с. олунньу 3 күнэ.
Эһээбит Николай Алексеевич бу уоттах сэрииттэн тыыннаах ордон аҥаар атаҕын сүтэрэн госпитальга сытан кыайыыны көрсүбүтэ. Дойдутугар бастакы группалаах инвалид буолан төннүбүтэ.
Сэрииттэн кэлээт Ытык – Күөлгэ налоговай агенынан 2 сыл үлэлээбит.
1955с-56с Дьокуускай куоракка инвалидтар проф.школаларыгар “Бухгалтер бюджетного учета” идэ5э үөрэнэр. Идэтинэн улуус балыыһатыгар бухгалтерынан үлэлиир.
1958-59с- Төҥүлүгэ тыа хаһаайыстыбатын техникумугар бухгалтер идэтигэр үөрэммит.
Онтон кэлэн өлүөр дылы Таатта совхозка кассир –бухгалтерынан үлэлээбитэ.
Николай Алексеевич 1960 с. олоҕун аргыһын «Победа» колхоз толуу үлэһитин Бетюнова Мария Ильиничнаны көрсөн ыал буолбуттара. Биһиги дьоммут бииргэ 17 сыл эрэ ыал буолан олорон хаалбыттар . Бу кылгас кэмҥэ олус иллээхтик, дьоллоохтук олорбуттар. Аҕыс оҕоломмуттара- алта кыыс, икки уол.
Биһиги аҕабыт, эһэбит ааттаах мас ууһа, барыга бары олус дьоҕурдаах эбит. Ол курдук сэрииттэн кэлээт этэрбэс тигэн уулларан барбыт. Ыал буолан баран үлэтин кэнниттэн кэлэн оҕолорун этэрбэстэрин улларар, илиитин араарбакка наар уһанар этэ. Ол курдук оҕолоругар анаан сахалыы остуол оонньуурдарын: тыксаан, хабылык, хаамыска кыһан оҥорон биэрэн оҕолор кыһыҥҥы уһун киэһээни билбэккэ хаалаллара. Уолаттарыгар араас автомааты,сааны, молотооҕу кыһан биэрэрэ. Ону таһынан дьиэҕэ туттуллар мебеллэри оҥорон хааллартаабыта билигин да оҕолоро , сиэннэрэ тутта, туһана олороллор. Ол курдук кыра остуол, олоппос, орон, хомуот улахан, кыра, иһит уурар ыскаап, оҕолоругар ааҕа олоппос.
1977с. Аҕабыт уһун ыарахан ыарыыттан от ыйыгар өлбүтэ. Оччолорго улахан оҕолоро 9-с кылааһы эрэ бүтэрбитэ, кыра кыыс 2 эрэ саастааҕа. Аҕыс оҕо тулаайах соҕотох ийэҕэ хаалбыттара.
Кыыһа Николаева Софья Николаевна, сиэнэ Кулачиков Иустин. 2015 с.