Новгородов Павел Артемьевич (1921-1979) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Харбалаах бастакы тутааччыларыттан биирдэстэрэ

Ийэтэ, аҕата эрдэ өлөннөр тулаайах хаалан 4 кылааһынан оскуоланы бүтэрэн, колхоз үлэһитэ буолбута. 1942с сэриигэ ыҥырыллан барбыта. Сэрии кэнниттэн дойдутугар эргиллэн кэлэн холкуос араас үлэтигэр, кадровай булчутунан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар дылы үлэлээбитэ.

1952 с. төрдүс кварталлааҕы сорудаҕын 197, 1957 с. бастакы кварталлааҕы былаанын 132 бырыһыан толортууру ситиспитэ. Харбалаах бастакы тутааччыларыттан биирдэстэрэ.

Сэрии, тыыл, үлэ бэтэрээнэ, «1941-45cc Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин», Кыайыы 30, 40 сылларынан мэтээллэрдээх, үлэтинэн «Отличник охотничьего промысла» диэн знагынан бэлиэтэммитэ.

Кэргэнэ Мария Ананьевналыын 2 кыыс оҕоломмуттара. 8 сиэннээхтэр, элбэх хос сиэннээхтэр. 

Павел Артемьевич Чычымахха Тоото сыырыгар 1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар анаммыт бастакы пааматынньыгы оҥорбута.

Өстөөх билиэнигэр сору-муҥу көрбүтүм

Мин, Новгородов Павел Артемьевич, 1942 cыл бэс ыйын 24 күнүгэр Ытык−Күөлтэн сэриигэ барбытым. Мальтаҕа от ыйыгар тиийэн, тохсунньу ыйга диэри үөрэммитим. 1943 сыл кулун тутар эргэтигэр Харьков куоракка тиийбиппит. Немецтэр куорат таһыгар бааллара. Сэрии бара турара. Тиийэрбитин кытта өстөөх куорат тас оборонатын тоҕу көтөн, кыргыһыы куоракка ыкса киирбитэ. Сотору куорат өстөөх төгүрүктээһинигэр түбэспитэ. Биһиги чааспыт кырыктаах кыргыһыыга хотторон, орпут өттө түүн куораттан тахсан биэрбитэ. Тахсан истэхпитинэ биир автоматнай рота холбоспута. Истиэп устун куотан испиппит. Биир дэриэбинэни ааһан, иккискэ тиийиибитигэр немецтэр ситэн кэллилэр. Немецтэр күүстээх уоту аспыттара, сэриилэһэр сэппит бүппүтэ, үгүс киһи өлбүтэ. Таанкалар, куйахтаах массыыналар тоҕута сүүрэн кэллилэр. Тутулуннубут….

 51 киһини тутан ынахтаах торбос турар хотонугар ыга симтилэр. 5−6 ыараханнык бааһырбыт саллааттары хоһулуу туруортаан баран ытыалаатылар. Сарсыарда таһааран үөхсэ−үөхсэ стройдаттылар, хас да киһини ытан өлөрдүлэр. Харабыллаан Харьковка аҕаллылар. Нөҥүө күнүгэр массыынаҕа тиэйэн, түүннээх күн айаннаан Днепр таһыгар Клюменчик куоракка илтилэр.

Ол сайын 200 киһини 325 нүөмэрдээх лааҕырга хаайдылар. Күһүнүгэр киһи ахсаана 10000 буолбута. Бу лааҕыр сэрии саҕаланыаҕыттан, 1941 сылтан баар буолбут. Кырбааһынтан үгүс өлүү тахсыбыта. Кыра да буруйга төгүрүктээн туран, сүүрбэ биэс охсуунан кырбыыллара. Күҥҥэ 300 грамм килиэби, биир черпак хаппыыста уутун биэрэллэрэ. Лааҕыр хамандаана, аҕамсыйбыт немец офицера, олус кырыктаах, кыыллыйбыт киһи этэ. Эр бэртэрэ күрүүллэрэ, олору тутан ылан ыйыыллара. Туппут киһилэрин 74 чаас устата ыйаан туруораллара. Биэс−түөрт киһини таратаайкаҕа состорон, күн аайы икки−үс төгүл кырынан өлбүттэри таһаарарбыт. Барыларын биир умуһахха симнэрэллэрэ. Бу лааҕырга Малгин Василий (Таатта), Меккюрдянов Иван (Кириэс−Халдьаайы) ис тиибиттэн өлбүттэрэ. Үөһээ−Бүлүүттэн икки уол баара Егоров Иван (Хомустаах), Ефим.

Күһүн, хаар−ардах аннынан атах сыгынньах дьону үлэҕэ үүрэллэрэ. Балаҕан ыйыгар Киев куоракка илдьэн 15 хоннордулар. Салгыы Сумы лааҕырыгар көһөрдүлэр. Ырбыттары суолга ытыалыы−ытыалыы сатыы илтилэр. Сөһүргэстэтэн туруоран, хоһулуу−хоһулуу. Түүн сарайга хонобут. Онтон поеһынан мадьярдарга тиийдибит. Онно хаптаһын дьиэҕэ устуруус быыһыгар сыттыбыт. Ис тиибэ туран, үгүс доҕотторбут өлбүттэрэ. Сайыныгар Кенигсберг куоракка, Каршаба диэн 1000 кэриҥэ киһилээх лааҕырга тириэрдэн тохтоттулар. Манна 1941 сылтан сытар дьоннор бааллара. Бу лааҕырга 1945 сыл тохсунньуга диэри сытыардылар. Онтон сатыы Бардакай куоракка тиийдибит. Онно баар лааҕырга сыттахпына, Англия сэриитэ кэлэн босхолообута. Немецтэр куоттулар, сорохторо хаайылыннылар. Икки ый көҥүл, сүрдээх үчүгэйдик олордубут. 1945 сыл от ыйын саҥатыгар, Германия сиригэр баар, бэйэбит дьоммутугар кэллибит. Ол сайыны быһа сатыы хааман, балаҕан ыйыгар Бобруйск куоракка тиийдибит.

Немецтэр күрүүллэригэр ый аҥарын инниттэн сибиинньэни, мас олоппостору кытта көһөрөллөрө, ордугун уоттууллара. Киһини аһыммат этилэр. Сааларын маһынан тоҕута сынньаллара, талаҕынан кырбыы сатаан баран, сылайан ытыалыыллара. Эминэн көмө суоҕа. Яшка (Челябинскай уобалас), Антон (Урал киһитэ) доҕоттордооҕум. Ааппыт оннугар түөспүтүгэр нүөмэр иилинэбит, көхсүбүтүгэр нуучча саллаата диэн суруктаахпыт. Икки ньилбэкпитигэр «Русский солдат» диэн бэлиэлээхпит. Лааҕыр икки араастаах этэ. Гражданскай − манна Украина, Белоруссия эдэр дьоно үлэҕэ сылдьаллара, байыаннай−биһиги.

Мин ручной пулемётчик этим. Харьков анныгар уоттаах сэриигэ кыттыбытым. Онно бүтүн дьиэ ордубатаҕа. Күнүстэри−түүннэри буомбалыыллара. Күнү тура, үөр хаас курдук самолёту күөрэтэрбит. 500 метр аллараа көтөн иһэр самолёту саанан ыттараллара. Үөһэнэн көтөн иһээччилэри зенитчиктэр ыталлара. Кенигсберг лааҕырыгар олордохпутуна, Англия самолёттара суостаах буомбалааһыны оҥорбуттара. 1944 cыл балаҕан ыйыгар. Нэһиилэ тыыннаах орпуппут. Буомба аттыбытыгар түһэрэ. Лааҕырга быт ыһара, ис тиибэ турара, сор−муҥ этэ.

Клюменчик куорат лааҕырыттан биирдэ күрээтибит. Фронт Полтаваҕа этэ. Советскай самолёттар кэлэн буомбалаатылар. Сэттэ уонча самолёт. Онно уборнай таһынан хахха көтүллүбүтүнэн куоттубут. Саһан, халлаан сырдыыта дэриэбинэҕэ тиийэн, подсолнух күлүгүнэн водокачкаҕа сыыллан тиийдибит. Уу баһар эмээхсини көрдүбүт. Эмээхсин немецтэр бааллар диэн эттэ. Иккис күнүгэр тутуллан лааҕырбытыгар кэлбиппит. Онно сууттуур камераҕа уктулар. Биһиги түннүгү тоҕо көтөн, лааҕырга түһэн, дьоммутугар холбоһон хаалан сууттамматахпыт. Манна Орто Азия дьонун «сибиинньэнэн» ааттыыллара, үөҕэллэрэ. Мин икки сыл кэриҥэ билиэҥҥэ сылдьан, сору−муҥу көрбүтүм. Ис тиибинэн ыалдьыбыт киһини кытта бииргэ сытарым.

Малышев Иван (Чычымах) Харьковка бааһырбыта. Эргиллибэтэҕэ. Икки ытыһын  үлтү, сирэйин тоҕо ыттарбыт этэ. Немецтэр госпиталлары уоттууллара, онно түбэспитэ.  Биһиги офицербыт немеһи ыппыт. Ону немецтэр төгүрүйэн баран ыарыһахтары барыларын умаппыттар.

Немецтэр ылбыт сирдэрин халыылларын лааҕыртан көрөрбүт. Олохтоохтору ытыалыыллара, өлөртүүллэрэ. Биһигини лааҕыртан үүрэн таһааран немец сиригэр баайдарга үлэлэтэллэрэ. Атын лааҕырга тиийдибит да, стройдатан баран: «Коммунистар, комсомолецтар, еврейдэр, тахсыҥ!» − диэн ыгаллара. Талан ылан ытыалаан иһэллэрэ. Биирдэ лааҕырга киирэн: «Хортуоска хаһар массыынаны билэр киһи баар дуо?» − диэн ыйыттылар. Хортуоппуй булан буһарарбыт иһин ытыалыыллара. Үгүс харах уута тохтубута. Утатарбыт, аччыктыырбыт.

Украина лааҕырыгар нэһилиэнньэ олус көмөлөһөрө. Үүрүллэн истэхпитинэ килиэп быраҕаллара, ону ытыалаан ыыталлара. Үлэҕэ таҕыстахпытына бэргэһэбитигэр солуурчахпытын ыйыырбыт. Онно хааһы, хортуоппуй куталлара. Ол улахан көмө этэ.

Новгородов П.А. тылыттан суруйдум.  Кулун тутар 5 күнүгэр, киэһэ, 1963 сыллаахха.

(Петров М.А. «Сырдык ааттарын үйэтитэн» (Дьохсоҕон дьонун Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар бойобуой суоллара), С. 140-143)

«1935 сыл бэс ыйын уот куйааһа сатыылаабыт күнэ…   Амма эбэ хотун ыраас дьэҥкир уутунан аа-дьуо аргыый наҕылыччы мөлбөһүйэ сүүрүгүрэ оонньоомохтуур. Биир алааска төрөөбүт эр-бии саастыы уолаттар тыыланан Амма уҥуоргу көҥүһүгэр туораан күөгэльдьиһэ усталлар. Кинилэр сордоҥ тохтуур хомотугар биир баар суох илимнэрин үтүөхтээхтэр уонна маннык куйаас күн көҥүс төрдүгэр тахсыбыт күстэххэ, кыһыл харахха, хаахынайга күөгүлээри иһэллэр.

…Ол эрээри маннык сынньалаҥ таҥараҕа тиксэр кэриэтэ бэрт дэҥ буолааччы. Оскуолаттан үөрэнэн бүттүлэр да, сир паардааһыныгар оҕус сиэтэллэр. Күнү быһа икки оҕуһу муннуларыттан сиэтэн бодьуутаһан «киллэр-таһаар» буолан хаһыытаһан, дэлэ салгымтыалаах үлэ буолуо дуо. Аҕалара, ийэлэрэ иккиэн эрдэ өлөннөр тулаайах хаалбыт уолаттар, сарсыарда эрдэ туран икки ыал сиир лэппиэскэтин бурдугун тааска тардан, күнүскү ыамҥа диэри бүтэрдэхтэрэ. Онтон да атын үлэ үгүс: сайыны быһа окко от мунньуута, бугул түгэҕин харбааһына, атырдьах ыйын ортотуттан бурдук быһыыта, бурдугу түүтэхтээһин – барыта кинилэр үрдүлэринэн ааһара.

Ити уолаттартан биирдэстэрэ, мин кэпсиэхтээх киһим, Алаҕар Байбала. Кини тулаайах хаалан 4 кылааһынан уурайан, холкуос үлэһитэ буолбута. Чулуу үлэһит буолан аатыран истэҕинэ дьэ алдьархайдаах Аҕа дойду сэриитэ күүдэпчилэнэн тахсыбыта. Байбал арҕаа фроҥҥа тиийбитэ. Үөрэҕэ суох, нууччалыы аанньа билбэт уол хайдах сэриилэспитэ биллибэт. Ол сылдьан билиэҥҥэ түбэһэр. Билиэн сорун-муҥун барытын билэн, хата күүстээх-уохтаах, доруобай, урут хара үлэҕэ эриллибит буолан, нэһииччэ тыыннаах ордон, сэрии бүппүтүн кэннэ дойдутугар эргийэн кэлээхтээбитэ. Аны билиэҥҥэ сылдьыбыт аатыран, үтүөх-батаах көрүллэн, таҥнарыахсыт аатыран сылдьыбыта баара.

Кэлэн баран эмиэ холкуос араас хара үлэтигэр төбөтүн оройунан түһээхтээбитэ. Дьэ, хата эр бэрдэ огдообо дьахтары кэргэннэнэн, оҕолонон, бэйэтэ бас билэр дьиэлэнэн, буруо таһаарынан быр-бааччы олорон иһэн, эрэйэ-муҥа таайан эрдэлээн, биһиги кэккэбититтэн бараахтаабыта. Билигин Алаҕар Байбала суох. Оттон мин баар киһи, Аллараа Амма нэһилиэгэр, чычымах таһыгар биир алааска төрөөбүт эр-бии саастыы “балыксыт”, тэҥҥэ оонньоон, бултаан-алтаан үлэлээн улааппыт доҕорбун кэриэстиибин, саныыбын. Дьэ. Ол иһин Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбыт үөлээннээҕим Ноҕуруодап Байбал Артыамыйабыс – Алаҕар Байбалын кэриэһигэр бу бэйэм суруйбут хоһооммун аныыбын.

Санаа

Арай Эн биһиги биирдэ

Көрсүһүөх, ааспыты санатыһа.

Оҕо сааспытын бииргэ

Атаарбыппыт ахтыһа.

Сааспытыгар тардыбатах

Табахпытын бусхаарда,

Эдэр эрдэххэ ылламматах

Ырыабытын чугдаарда.

Санаа дуоһуйуунан туолан,

Сэһэн-сэппэн тэнийиэ.

Өлөр чааспытын умнан,

Сүрэх уоскуйууну билиэ.

Курус санааны саймаарда

Хойуу чэйбитин иһиэххэ,

Уонна үрүүмкэни толорон,

Сиэрин ситэрэн биэриэххэ.

Бүгүн, эн суоххун биллэрбин да

Мин санаам мунчаарыыта итинник,

Хараҕым уутун тохторбун да

Баастаах сүрэх иэйиитэ итинник…»

Васильев М. Айаным аргыстара. 3-5 стр.

«Павел Артемьевич (1921-1979 сс.) кыргыһа сылдьан бааһыран, ньиэмэстэргэ түбэһэн, эрэй бөҕөнү көрбүтэ уонна 1947 с. дойдутугар эргиллибитэ. Бэйэтин кэпсээниттэн аҕатын удьуордаан, балайда сэниэлээх буолан ордон кэлбит курдук өйдүүбүн. Дойдутугар эргиллэн кэлиэҕиттэн тутууга, сайынын окко үлэлиирэ. Кыһынын булт соноругар тахсара. 1952 с. төрдүс кварталлааҕы сорудаҕын 197, 1957 с. бастакы кварталлааҕы былаанын 132 бырыһыан толортууру ситиспитэ. Кини Харбалаах бастакы тутааччыларыттан биирдэстэрэ.

Павел Артемьевич армияттан кэлэн баран, Чычымахха ыал буолан, икки оҕоломмута. Билигин оҕолоро Чычымаҕынан, Ытык Күөлүнэн олороллор ».

                         Софронов, П. Туруу үлэһит дьон этэ // Таатта. – 2017. – Ыам ыйын 20 к.

«…Толору эттээх-сииннээх, маччайбыт сүүстээх, кэтит сарыннаах, модьу киэптээх-таһаалаах, хайдах эрэ сэниэтэ суоҕунан хааман сүөдэҥнээн иһэр буолар. Оччолорго саас ортолоох киһи этэ. Аҕа дойду сэриитигэр ньиэмэстэргэ билиэн түбэһэн, сор-муҥ бөҕөнү көрсүбүт киһи. Кыайыы кэнниттэн босхолонон, төрөөбүт дойдутун булбут курдук истэрим. Эрэйдэммииэ, сордоммута бэрт буолан, санаа-оноо, дууһа эрэйэ гынымаары гынаахтыыра буолуо ээ, ол туһунан биирдэ эмэтэ тыл быыһыгар эрэ кыбытан ахтааччы..

.Эрэйи эҥэринэн, муҥу муннунан тыырбыт киһи диэн баар буоллаҕына, оттон кини этэ. Бэйэтэ сытыары сымнаҕас, киэҥ, мындыр өйдөөх-санаалаах киһи этэ диэн сыаналыыбын. Эрэй эҥэрдэспит дьоно бары да оннук буолаллар быһылаах.

Кинини күүстээх киһи диэн уорбалыыллар эбит. Ону билээри хайа эрэ табаарыһа борохуоттан биир куула 80 кг ыйааһыннаах бурдугу куруустуу сылдьан:

Байбаал, хас куулу сүгэр эбиккин, холонон көрдөр эрэ, — диэн көрдөспүт.

Дьиҥэр, Байбал улахан сэмэй киһи эрээри, туох эрэ ис санаалааҕа эбитэ ини, ылынан:

-Чэ, ууруҥ эрэ,- диэбит.

Ол саҕана борохуоттар курууска туттуларга аналлаах сүгэһэр мастары тиэнэ сылдьар буолааччылар. Икки кыаллар баҕайы дьон ол сүгэһэр маска 4 куулу ууран баран баран: «Дөксө уураҕыт дуо?» — диэн ыйыппыттарыгар: «Чэ дөксө биири ууран көрүөххүт дуу», — диэбит. Ону көрөн туран, ойоҕоһуттан кимнээх эрэ хаһыытаспыттар: «Тохтооҥ, туох буоллугут, ити үлүгэрдээх таһаҕаска киһини алдьатаары гынныгыт дуо?». Онуоха Байбал мүчүк гынан баран, тыраап устун хааман, Амма сыырын өрө дабайан, 4 куул үрүҥ бурдугу, кытыл үрдүгэр турар тыраахтар сыарҕатын үрдүгэр сүөкүү түһэрбитэ үһү. Сүрдээх таһаҕас дии 320 кг. Киһигит түөрт сэнтиниэри сүгээри гыммытын тохтоппуттар дии. Киһи барахсан табыллыбыта сындааһыннаах да буолар эбит.

Алаҕар Байбал дьиҥнээх аата Новгородов Павел Артемьевич диэн Чурапчы улууһун Алаҕар нэһилиэгиттэн төрүттээх. Ол иһин Алаҕар Байбал диэн ааттыыллар эбит.

Байбал биир уратыта аатырбыт байанайдаах булчут. Тыаҕа хааман иһэн тайах, эһэ суолун көрөөт да, хас саастаах кыыл хас хонуктааҕыта сылдьыбытын быһаарар уонна этэр: «Эһиги суругу ааҕан аан дойдуну ырыҥалыыгыт, оттон бу мин суругум, бука улаханнык сыыстарбатаҕым буолуо», — диэн баран сэниэтэ суоҕунан күлэн кэбиһээччи. Кинини булчуттар бары сүбэһит оҥостор киһилэрэ этэ».

Колотинскай П.Г. Олох уустара. С. 84-85.