Шамаев Прокопий Степанович (1899-1945) Аҕа дойду Улуу сэриитигэр олоҕун толук уурбут буойун

   1938-1944 сс. ферма сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. 1943 с. Ађа дойду сэриитигэр ыҥырыллыбыт. 27-с гв. стрелковай полкађа 11-с гв.стрелковай дивизияђа сылдьан сэриилэспит. 1945с. олунньу 1 күнүгэр эвакуационнай госпитальга Илин Пруссияђа өлбүт. Калиниградскай уобаласка Цветково сэлиэнньэђэ Вундлакен кылабыыһађа көмүллэн сытар.

***

Шамаев Прокопий Степанович уонна Шамаева (Потапова) Мария Николаевна үстэ оҕоломмуттарыттан Шура диэн кыыс улаатан баран, Охотскайтан ыалдьан кэлэн ɵлбүт. Инньэ гынан, икки оҕо: мин ийэмАана уонна таайым Сүɵдэр хаалбытар.

Эбэм Шамаева (Потапова) Мария Николаевна Чурапчы улууһун Хайахсытыгар тɵрɵɵбүт. Эбэбин Барахсановтар диэн ыал иитэ ылбыттар. Бииргэ тɵрɵɵбүттэрэ Потапов Семен Николаевич-Маастар Сэмэн Чурапчыга олорбуттара. Кыра быраата Андрей нуучча кыыһын кэргэн ылан, куоракка олорбуттара.

Эбэм Маайа кыра эрдэҕинэ «салгын охсон» (инсульт буоллаҕа буолуо) хаҥас ɵттɵ үлэлээбэт этэ, ол эрээри аҥар илиитинэн иис бɵҕɵ иистэнэрэ, үтүлүк, кээнчэ тигэрэ, ынах ыыра, кэдэрээҥҥэ таҥас сууйара.

Кини куудара баттахтаах, тɵгүрүччү кɵрбүт харахтаах, мытырыйбыт сирэйдээх, кыра уҥуохтаах эмээхсин этэ. Сиһин ɵлɵрɵн, бɵкчɵччү туттан хаамара. Хас да сиидэс ырбаахылаах буолара, онтукатын хос-хос кэтэрэ, тоҥон эбитэ буолуо. Оттуллан, хаппаҕа аһыллан турар оһоххо кэннинэн олорон, куруук кɵхсүн сылытан токуруллан олорооччу. Биирдэ  ырбаахытын кэннэ буруолуу олорорун убайдарым кɵрɵн, аймалҕан бɵҕɵ буоллубут. Эбэбин мɵхтүлэр, умайа турар оһоххо наһаа чугас олороҕун, умайан эрэргин билбэккин диэн. Эбэм дэлби күлэн мытырыйар, ɵлɵɵрү гыммыппын ɵрүһүйэр дьонноох эбиппин диэтэҕэ. Сайын истэкилээҥкилэри сууйарын сɵбүлүүрэ, оччолорго олус дэлэйэ суох үс литрдээх улахан кырыыҥкалары кылбаччы сууйан баран, таһырдьа турар «күɵх ороҥҥо» уурара. Наар сиидэс былааттаах сылдьааччы, утуйарыгар эрэ устар этэ.

Сайын эбэм үлэтэ элбэх: кууруссалар хортуоска хаһалларынан маһынан үүрэр, чоппуускалары тураахтартан, элиэттэн маныыр, ньирэйдэригэр тимир тааска куруук уу баар буоларын кɵрɵр, сибиинньэ да аһатар. Ынах хара очоҕоһун кыра гына кырбаан, чугуун иһиккэ буһаран, кууруссаларыгар, сибиинньэҕэ сиэтэр идэлээҕэ. Биһиги, оҕолор онтон эмиэ маппат этибит. Киһи бэлэһин үрэр аһыҥас амтаннаах да буоллар, хайаатар да амсайар этибит. Эбэм «пахай, пахай» диир этэ.

Ийэм 10 саастааҕар, Сүɵдэр алтатыгар аҕалара Шамаев Прокопий Степанович 1942 сылга эбитэ буолуо, сэриигэ илдьэр аттарын дуу, дьону дуу атаара Тааттаҕа киирбит. Онно илдьэллэригэр биир киһи тиийбэт буолбут. Онуоха биир киһи, кимэ биллибэт: «Ээ, бу Амматтан Шамаев баар эбит, бу киһини ыытыҥ»,- диэбитин, бары сɵбүлэһэн, эһэбин сэриигэ ыыппыттар. Бастаан барарыгар трудовой фроҥҥа барар поезка олорсубут, сахалар син бааллар эбит. Биир тохтобулга кипяток ыла түспүт уонна поеһын куоттаран кэбиспит. Бииргэ айаннаан иһэр киһитэ илиитин ууна сатаабыт да, кыранан тиийбэтэх диэн ийэм кэпсиирэ. Инньэ гынан, Дьылҕа Хаан ыйааҕынан буоллаҕа буолуо, сэриигэ илдьэр поезка олорпуттар. Дьонугар суруйара үһү да, «музейга ылабыт» диэн ким эрэ ылбыт, ол айыыта онон. Ол суруктар ханна да барбыттара биллибэт. Эһэм Кенигсберг куоракка дылы тиийбит уонна Кыайыы буолуо аҕыйах кэм хаалбытын кэннэ кыргыс хонуутугар охтубут. Билигин Калининград куоракка «Братская могила» диэҥҥэ аата суруллан турар үһү.

Эһэм Чычымахха ыскылаат сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. Аҕам баарыгар ынах ойуулаах бирээнньиги аҕалара, ону үүккэ булкуйан, хааһы оҥорон сиирбит, ол наһаа да минньигэс буолара диэн ийэм кэпсиирэ.  Сэриигэ барбытын кэннэ, Шамаев иэстээх эбит диэн, олорор дьиэлэрин уоппустаан ылаллар.

Эһэм Прокопий сэриигэ барбытын кэннэ дьонум олус эрэйдээхтик олорбуттар. Хонтуоранан, ыалы кэрийэн. Таайым кэпсииринэн, ийэм күрээтинньик үрдүгэр утуйара үһү, онтон Сүɵдэр ийэтин кытта сытар эбит. Ол мас оронноро хойукка диэри биһиги ампаарбыт ойоҕоһугар турбута. Утуйар таҥастара эмиэ суох буолан, эргэ сон элээмэтинэн сапталлар эбит. Эбэм кɵнньүнэн ɵлбүт ньирэйи түүн илдьи буһаран, хобордооххо хоторбутун, ньуосканан баһан сииллэрэ үһү. Сэрии саҕана күнүс оннук буһарыналлара куттал да буолуо. Эбэм да, ийэм да куттахтара куруук ыалдьар этэ. Таайым Сүɵдэр ону куһаҕан бурдуктан оҥоһуллубут, аһыы амтаннаах, хатыылаах лэппиэскэттэн буолуохтаах диирэ. Бэйэтэ куртаҕым диирин истибэтэҕим.

Хонтуораҕа олорор кэмнэригэр түүн суот тыаһын истэр эбиттэр. Таайым Сүɵдэр үɵмэн тиийэн собуруойка быыһыанан кɵрɵ сатаатаҕына, тыаһа сүтэн хаалара үһү. Улахан тойон кэлээри гыннаҕына, остуолу охсор тыас иһиллэр этэ диэн кэпсиирэ. Ийэлэрэ аҥар илиитинэн ыалга ынах ыыра уонна киэһэ кэлэр эбит. Оҕолоругар маскытын кыстаарыҥ диэн сорудахтыыр үһү. Кини киирдэҕинэ, ийэлэрин үɵрдээри, уоллаах кыыһа мас кыстыыр муннуктарын диэки хантайан турар буолаллар эбит, онно ийэлэрэ олус үɵрэн: «Оо, оҕолорум, мас бɵҕɵ кыстаабыттар, дьэ мантан киэһэ оһохпутун тигинэччи оттуохпут буоллаҕа», — диэн саҥа аллайара үһү.

Эһэм Прокопий олорбут дьиэтэ билигин Мэҥкээйигэ Хаптагаевтар олорор уһаайбалара эбит. Билигин ол кэминээҕи ампаардара сууллуохча буолан турар. Бу ампаар истиэнэтигэр ШПС (Шамаев Прокопий Степанович) диэн эһэм сүгэнэн суоран суруйбута баар диир этилэр. Сайын куйааска ийэм быраата Сүɵдэрдиин ампаарга утуйаллар эбит. Сарсыарда Сүɵдэр ампаар иһиттэн «Бэрэбиэстээҥ!» диэн хаһыытыыра үһү. Онно эдьиийэ киирэн сүгэн таһаараары гыннаҕына: «Эн буолбатах, аҕам кэлэн таһаардын», — диэн аккаастаан ыытара үһү. Аҕата соҕотох уолум диэн эбитэ дуу, Сүɵдэри олус атаахтаппыт. Сэриигэ барарыгар: «Дьэ, саамай уолгутун, Сүɵдэри харыстааҥ», — диэн барбыт. Таайым ыал буолбатаҕа, оҕо-уруу тэриммэтэҕэ.

Биир сайыҥҥы күн эбэм икки оҕотун кытта түннүктэрин аһан олорон чээйдии олорбуттар, ити 1943 сыл сайына буолуо, дьиэлэрин таһынан ааһан иһэн биир киһи түннүгү ɵҥɵйɵн туран: «Аҕаҕыт ɵлбүɵɵт!» — диэн хаһыытаан ааспыт. Таайым кэпсииринэн, эмискэ дьиэ иһэ чуумпуран хаалбыт. «Ийэм онно ытаабатаҕа»,- диирэ. Оҕолоруттан кистээн ытаахтаабыта буолаахтыа да, ону ким билиэй.

Эбэм алта сиэнин, хос сиэнин кɵрɵн баран, 1981 сыллаахха 76 сааһыгар ɵлбүтэ. Кини 1905 сыллаахха тɵрɵɵбүт диэн да, балыйтарбыт буолуохтаах.

Сиэнэ  Кириллина Александра Васильевна

2024 с.

Калининградка  Ийэ дойдутун иhин охтубут

 Биһиги, «Кэрэхсэл» бөлөх, 2018 сыллаахха бэс ыйыгар «Ысыах Европы» диэн Лариса Реасовна Кулаковская тэрийэр «Народная дипломатия» проекка кытта Калининград куоракка тиийбиппит.

Мин кэргэним Богдокумов Василий Васильевич эһэтэ Шамаев Прокопий Степанович Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 1944 с ыҥырыллан сэриилэһэ сылдьан өлбүт. Оруобуна ити эҥэр, билиҥҥитэ Калининградскай уобаласка, уруккунан Соҕуруу Пруссия олунньу 1 күнүгэр 1945 с. өлөн көмүллүбүт диэн билэрим. Ол туһунан 2002 сыллаахха тахсыбыт «Чычымах» кинигэҕэ сурулла сылдьар.

Бу тэрээһиммит сүнньүнэн «Культурные связи Калининград-Якутск-Северяне» диэн Калининградтааҕы общественнай түмсүү сэриигэ өлбүт саха саллааттарын чуолкайдааһынынан эмиэ үлэлиир эбит. Бэрэссэдээтэл Калининград сахаларын түмсүүтүн салайааччыта Окоемов Владимир Прокопьевич этэ. Бу кэмнэргэ Ньурбаттан төрүттээх саха саллаатын көмүс уҥуоҕун булан дьоннорун ыҥырбыттар эбит. Калининград таһынааҕы бөһүөлэк братскай могилатыгар көрсүһүү тэрийбиттэрэ. Онно биһиги: мин, Ефимова Изумира Петровна, Андросова Феврония Андреевна, Николаев Алексей Николаевич, РФ президенин иһинэн Саха сирин постояннай представителэ Ю.С. Куприянов, В.П. Окоемов, Ньурбаттан кэлбит саллаат сиэнэ, бөһүөлэк дьаһалтатын үлэһиттэрэ буолан митиҥҥэ кыттыбыппыт. Окоемов архив үлэһит кыыһын кытта хас эмэ лиискэ саха саллааттарын испииһэгин аҕалбыттарын көрбүппүт.

 Өссө барыахпыт иннинэ Феврония Андреевналаах интернеккэ «Малышев А.Р. похоронен в Калининградской обл.» диэн информация буланнар, баҕар, ол ийэлэрин убайа буолуоҕа диэннэр Розалия Романовна мөһөөччүк тигэн, төрөөбүт алааһын буорун уган ыыппыта. Хомойуох иһин, испииһэккэ Малышев А.Р. суоҕа. Ол оннугар биһиги эһэбит аата 128-с нүөмэринэн сурулла сылдьарын көрөн соһуйбуппут да, үөрбүппүт даҕаны. Дьоммут эмиэ соһуйбуттара. Цветково диэн бөһүөлэк братскай могилатыгар көмүллүбүт диэн этэ. Онон Феврония Андреевналыын такси кэпсэтэн ол бөһүөлэккэ барбыппыт. Бөһүөлэккэ киириигэ тимир күрүөлээх, бетон плитанан тэлгэтиилээх, өлбүт саллааттарбыт ааттара хас эмэ эрээтинэн туруору плиталарга көмүс буукубаларынан суруллубуттар. Таксиспыт эмиэ көрдөһөн эһэбит аатын булбатахпыт. Братскай могилађа Розалия Романовна Малышева биэрэн ыыппыт төрөөбүт сирин, Чычымаҕын буорун хаалларбыппыт. Владимир Прокопьевич  «дойдугутугар тиийэн баран сайабылыанньа ыытаарыҥ» диэн сүбэлээбитэ.

2020 сыл күһүнүгэр ити братскай могилаҕа, мемориальнай плитаҕа аатын «Гвардии рядовой Шамаев Прокопий Степанович» диэн суруйбуттарын интернетинэн булбуппут. Онон бу сырыыбыт туһалаах буолла, Прокопий Степанович аата үйэтитилиннэ диэн астыммыппыт уонна буларга көмөлөспүт Окоемов В.П. махталбыт улахан.

Богдокумова Любовь Андреевна.

Олунньу ый, 2025с.