Буолумађа Толоон баhыгар 1 Дьохсођон нэhилиэгин Мађарас Амматыгар Аньыыhын Винокуров, Чымынаайыттан төрүттээх киhи көhөн кэлэн Маалыhап Тэрэнтэй кыыhын кэргэн ылан, дьиэ-уот туттан Мааппа, Миитэрэй, Махсыым, Дьөгүөр, Байбал, Ылдьаа диэн ааттаах ођолору төрөтөн, улаатыннаран олорбут.

Саха ыалыгар сөп буолар сүөhүлээх, сайынын устар эбэтигэр, күөлүгэр балыктаан, Мэндиги үрэх тыатыгар кыл туhађынан куобахтаан, ођолорун атађар туруорбут. Ийэлэрэ Ыстапаанньыйа тиhэх ођотун төрүүрүгэр өлбүт. Тыыннаах хаалбыт кыhыл ођону Уодай киhитэ Халыыйап-Холбуйа Тэбэр иитэ ылар. Ол Ылдьаа аҥар харахтаах мас, тимир ууhа буолан үлэлээбит.

Аньыыhын Чаачар уола Ɵлөксөй (Богдокумов) маачаха ийэтин Кэтириинэни кэргэн ылбыт. Уолаттар эдьиийдэрэ Мааппа Сэрэпиин Бабановка эргэ тахсан Ньукулай Бабановы (Илиитэ суох) төрөтөр. Уолаттар ађалара Аньыыhын, колхоз тэриллиэн иннинэ өлөн, ођолор маачаха ийэлэрин кытта хаалаллар. Кинилэр бары Чычымах алта кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэн, сэбиэскэй былаас биэрбит дьолуттан маппатахтар.

Ођолор убайдара Миитэрэй биир кэмҥэ, оччолорго таҥара дьиэтэ сэбиэт хонтуората эрдэђинэ, нэhилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьыбыт. Ол гынан баран Миитэрэй сүрүн үлэтэ сылгы көрүүтэ эбит. Миитэрэй, Сиэҥкэ (Балыкаар уол, ађа саастаах Ноттуо Торопуун (Татаринов Т.К.) салалтатынан «Чычымах» холкуос хоту учаастагын сылгыларын көрөн үлэлээбиттэр. Бу дьонтон сылгыны айааhааччылара Миитэрэй эбит. Оччолорго сүрүн көлө сылгы буолан сылгыhыттар сүрүн үлэлэрэ сылгыны айааhаан сыарђађа көлүйүү, ыҥыырга миинии этэ. Миитэрэй айааhаабыт сылгыларын сэргэ төрдүттэн ыстанан бараллар диэн сорох сорох дьон куттанан чугаhаабаттара үhү. Уопсайынан, уолаттар үлэни-хамнаhы кыайар, кыанар дьон этилэр.

1930 сыллаахха Хоту Мађараска «Кэнчээри» табаарыстыба тэриллэр. Нөҥүө сылыгар «Кэнчээри», «Түмсүү» табаарыстыбалар уонна Ынах Күөлүгэр тэриллибит «Кыhа» артыал холбоhоннор «Чычымах» артыал тэрийэллэр.

Аньыыhын уолаттара бары бу холкуоска киирэн дьон тэҥинэн үлэлээн бараллар. Уолаттартан Дьөгүөр, Хатылыыкап Кууhума кыыhын Кэрэ Зинаны кэргэн ылар да, дьахтар ыарыhах буолан үйэтэ уhаабакка сэллик буолан өлөр. Буолума Толоонун баhыгар Аньыыhыннаах кыстыыллар, сайылыыллар эбит. Сайынын сүөhү ходуhаны тэпсибэтин диэн бүтэйдээђэ үhү. Олорор сирдэригэр, ыал сиэринэн балађаннаах, хотонноох, ампаардаах уонна холкуостааhын иннинэ туттубут нууччалыы дьиэлэммиттэр.

 Ол дьиэлэригэр билигин Чычымах Мэҥкээйитигэр Степанова Е.М. олорор. Аньыыhын уолаттара ньир-бааччы олордохторуна, аан дойдуну атыйахтаах уу курдук дьалкыhыппыт, үгүс ийэни-ођону харађын уутунан сууннарбыт, алаастарбыт чэгиэн-чэбдик ыччаттарын хара буордаабыт уодаhыннаах уот сэрии кэлэн Аньыыhын барахсан үс үлэни-хамнаhы кыайар уолаттара сэрии толоонугар сырдык тыыннара кэлэр олох сырдык ыратын иннигэр быстыбыттара.

Ађа дойдуну көмүскүүр сэриигэ Чычымах сириттэн бастакы ыҥырыы бэбиэскэ 1941 сыл от ыйын бүтүүтэ тарђатыллыбыт. Бэбиэскэ туппут дьон балађан ыйын 15 күнүгэр Ытык Күөлтэн Дьокуускайга аттаммыттара.

Бу ыҥырыллыбыт дьоннор истэригэр Аньыыhын уолаттара: Дьөгүөр, Байбал, Балыкаар уола Сиэҥкэ, Новгородов Никита, Слепцов Трофим Николаевич, Софронов Петр Данилович, Софронов Степан Архипович, Уваров Илья Васильевич, Хатылыков Егор Егорович, Нюров Василий Спиридонович, Чабыкин Василий Прокопьевич уо.д.а. бааллара. «Көрдөрүүлээх» колхозтан бырааттыы Чабыкин Баhылай, Хабырыыс Иннокентьевичтар, үс бырааттыы Нюров Егор, Николай, Василий Спиридоновичтар сэриигэ баран олохторун толук ууран тураллар.

Бу кэпсэнэр Аньыыhын уолаттарыттан Винокуров Павел Анисимович 1942 с. олунньу 14 күнүгэр Курскай уобалас Саженскай оройуонугар көмүллүбүт диэн биллэриитэ эрэ баар. Икки уол сурађа суох сүппүт биллэриилэрэ эрэ кэлбит.

Дьыл-хонук ааhан иhэр. Уоттаах сэрии толоонугар кыттыбыт кырдьађастарбыт ађыйаан иhэллэр. Бу хаалбыт кинилэр ођолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ ађаларбыт, эhэлэрбит, хос эhэлэрбит сырдык ааттарын үйэтитэрбит, ааттарын ахтар, ааттыыр ытык иэспит буолар.

1995с. Улуу Кыайыы 50 сылыгар Таатта улууhун Чычымах орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ, учууталлара Ађа дойдуну көмүскүүр сэриигэ барбыт дьон уонна кинилэр хаалбыт кэргэттэригэр диэн Чычымах, Тыытты, Саппыйа, Хотолдьу, Төҥүттэ, Мойуона, Мэйи-Баалы, Ынах Күөлэ, Тарађана, Көрдүгэн алаастарыгар үс хос турар бађаналаах бэлиэлэри туруорбуттарын нэhилиэк олохтоохторо ытыгылыы көрөллөр. «Ɵтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх» диэн саха өhүн хоhооно маны эттэђэ.

Татаринов Аким Константинович

1996 с.