Туолбатах ыра.

Таайбыт Е. Е. Прудецкай сырдык кэриэһигэр.

Саха сиригэр саас кэлэн үчүгэйэ сүрдээх. Томороон тымныылары этэҥҥэ туораан дьон-сэргэ санаата сэргэхсийбитэ олус. Оннооҕор куоракка биллэр айылҕа уһуктар тиллэр модун күүһэ. Дөрүн-дөрүн кэҕэ этэрэ иһиллэр. Сылгы чыычаахтара уйа оҥостон чырыптаһаллар, от-мас синньигэс умнастарын хомуйсан уһун кутуруктара эйэҥнэһэ олбуор иһигэр көтөн күөрэҥнэһэллэр. Оо, билигин тыа сиригэр хайдах курдук үчүгэйэ буолуой… Эр дьон саалаах өттө дурдаҕа сыттахтара. Кус кэтэһэн түүн тымныытын да аахайбакка бүтүннүү кулгаах, харах буолан олордохторо. Кэҕэ быыстала суох этэн эрдэҕэ, уу оҕуһа сарсыарда эрдэ мөҕүрээн лүҥкүнэтэн дьон уйулҕатын көтүттэҕэ. Ыанньыксыттар эрдэ туран ынахтарын хомуйа бардахтара. Эдьиийэ Маайа хачаайы бэйэтэ эрчимнээхтик хааман титиигэр тиийдэҕэ. Дьөгүөр санаата дойдутугар тиийэн дьонун дьиэтигэр иэҕилиннэ. Көрдөрүүлээх колхуос биир кырасыабай сиригэр Уһун Халдьаайы томтойор саалыгар Илин Баарда эбэни өҥөйөн турар кини дьиэтэ. Сүүрбүт — көппүт, улааппыт түөлбэтэ. Күн кыһалҕата суох да олорбуттар эбит билигин кэлэн санаатаҕына. Оттон колхуос үлэтэ, от-мас булунуута, тымныы кыһыны кытта туруулаһыы ханна барыай, сыл аайы баар буоллаҕа эбээт. Күн бэҕэһээҥҥэ дылы олох судургу этэ. Үөрэҕин бүтэрэрэ бу кэллэ. Бүтэрдэ да дойдутугар тахсан үлэлиэхтээх онтон көстөн иһиэхтээх этэ. Этэ эрэ дии санаата Дьөгүөр. Бээ, хайдах этэй?

Иллэрээ киэһэ тыа хаһаайыстыбатын техникумун үгүс устудьуонугар бэбиэскэ биэрбиттэрэ. Сарсыарда 9ч. докумуоҥҥутун илдьэ байаҥкамаакка баар буолуҥ диэн бирикээс этэ. Сарсыарда бары биир киһи курдук тиийбиттэрэ. Чыппаҥнаабыт байыаннай таҥастаах киһи күүстээх соруйар куолаһынан саҥаран добугураппыта. “Ийэ дойдубутун ниэмэс халабырдьыттарыттан көмүскүү бараҕыт”, — диэн. Дьөгүөр сэриигэ ыҥырылларын иһигэр күүтэ сылдьыбыта да син – биир соһуйа истибитэ. “Тоҕо түргэнэй, дьоммун көрсүбэккэ эрэ барар буолбуппун”, — диэн ыксал санаа үүйэ тутта. Сирэйэ күлүгүрэн ылла. Дьөгүөр дьонум диэн эдьиийин,  быраатын, көрө илик кыракый балтын саныан иннинэ доҕорун Чочунаах дьүһүнэ көстө түстэ. Оо, Чочунаахпар этиэх буолбут тылларбын эппэккэ барар буолбуппун диэн сүрэҕэ мөҕүл гынна. Чочунаах кыаһаан сирэйэ, чоҕул хара харахтара, тупсаҕай бэйэтэ бүтүннүү Дьөгүөр хараҕар көстө түстэ. Кини диэки ыйытардыы көрөн ылла уонна “Дьөгүөр…” диэн уоһун эрэ сэгэтэн намыыннык ыйытар курдук буолла. Дьөгүөр санаата аймаһыйда буккулунна. Хайдах даҕаны үс хонук иһигэр дойдутугар тиийэ охсубат, иһигэр ытыллар баҕатын тиэрдэр кыаҕа суоҕуттан оронугар биир кэм эргичийэ, уһуутуу сытта. Сатахха бу техникум уопсайыгар бииргэ олорор уолаттара дойдулаатылар Намнар, Мэҥэлэр. Сорох уолаттара доҕор кыргыттарын кытта күүлэйдии бырастыылаһа көрсүһэ сырыттахтара. Дьөгүөр эрэ хоһугар соҕотоҕун кыайан утуйбакка санаа кулута буолан олорор. Кэтэстэххэ бириэмэ олус сыҕарыйбат.

Кэмниэ кэнэҕэс Дьөгүөр халтаһалара ыараан силимнэһэн нухарыйан барда. Утуй, сынньан уол оҕо барахсан. Кини утуйар кэмигэр Дьөгүөр кылгас олоҕун сэгэтиэххэ.

Дьөгүөр 1921 с. Тааттаҕа Аллараа Амма нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Үһүс оҕонон иккис уолунан. Ийэтэ Маайа бу дойду олохтооҕо, төрүт уус Молоһуоктар кыыстара. Аҕата Күрүлүөскэй Маайыскай киһитэ. Кинилэр бастаан Маайыскай сиригэр Алыһардаах диэн учаастакка олорбуттар. Эдьиийэ Маайа кэпсииринэн сайыннары хаара — мууһа ууллубат чыпчааллаах Таарбаҕаннаах диэн үрдүүк хайалааҕа үһү. Дьэ, итинник үчүгиий баҕайытык олордохторуна бандьыыттар үөскээннэр кинилэр сотору – сотору кэлэн — баран түбүлээннэр эрэйдээбиттэр. Хас кэллэхтэрин аайы ас – таҥас айдаана, таба – көлө көрдөөһүнэ үксээн испит. Иннэ гынан аҕалара Дьөгүөр дойду сиригэр Чычымахха киириэҕин диэн дьиэ — кэргэнин тиэйэн биир хопполоох айаҥҥа туруналлар. Тыынтан тыын табаҕа олорон дойду сиригэр Чычымахха кэлэн колхуос үлэтигэр үлэлээбитинэн бараллар. Күлүмэх айантан сиэттэрэн ийэлэрэ дойдутун булаат оҕолонор. Уол оҕолонор. Аҕатын аатынан Дьөгүөр диэн аатыыллар. Эдьиийин кэпсээниттэн билэн Дьөгүөр үлэһит буоллаҕына бу төрүт уус дойдутугар бара сылдьыан, көрүн истиэн баҕарара.

Дьөгүөр кыра эрдэҕиттэн сытыы – хотуу буола улааппыта. Дуоспуруннаах этэ төрүт. Күрүлүөскэйдэри батан сырдык хааннааҕа. 1937 с. Чычымах сэттэ кылаастаах оскуолатын үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитэ. Онтон аҕыйах сыл колхуоска үлэлээн баран куоракка киирэн тыа хаһаайыстыбатын техникумугар бэтэринээр үөрэҕэр үөрэнэ киирбитэ. Быйыл 1942 с. бэс ыйыгар үөрэҕин бүтэриэхтээх этэ. Дойдутугар үлэлии тахсар уонна Чочунааҕын кэргэн кэпсэтэн ыал буолар баҕа санаалааҕа. Ол баҕата, ырата бакаа туолбат буолбутуттан Дьөгүөр хомойбута, ол эрэн дойдутун көмүскүү барарыттан эмиэ да астынар этэ. Ол гынан баран толлоро олох билбэт сиригэр — уотугар хайдах сылдьыаҕын, сэрии диэн хайдах буолуоҕун билбэтиттэн. Дьөгүөр 21 сааһын туолла. Арыы саһыл хааннаах, көҕөрүмтүйэн көстөр харахтаах, ньимиччи соҕус туттубут уостаах, оттомноох сирэйдээх уол. Орто уҥуохтаах, кэтит сарыннаах, киппэ соҕус көрүҥнээх уол буола улаатта.

Ити курдук өй – санаа мучумааныгар сырыттаҕына бэбиэскэлээхтэр барар күннэрэ чаастара тиийэн кэллэ. Атаарыы кылгас миитинин кэннэ барыларын холуоннаҕа кэккэлэччи туруоран Өлүөнэ өрүс кытыытыгар дылы хаамтаран аҕаллылар. Дьөгүөр күһүн, саас уҥуор туоруур билэр сирин көрөн сэргэхсийэн ылла. Арахсыахтарын иннинэ барыларыгар аара суолга аһыыр астарын суухарыы, эт кэнсиэрбэтэ биэрбиттэрин көхсүгэ сүгэһэрдэригэр уктан иһэллэр. “Пропогандист” диэн борохуокка барыларын хаамтаран киллэрэн үөһэ, аллараа этээскэ муостаҕа олордуталаан кэбистилэр командирдар. Утаакы буолбата борохуот хара буруонан өрө тыынаат хаһыытаат хамсаан хоҥнубутунан барда. Уолаттар бары палуба кытыытыгар туран төрөөбүт додйуларын кытта быраһаайдаһан харах уулаах далбаатыы турдулар. Биэрэккэ аҕыйах атаарааччы харса суох хаһытыы, далбаатыы хааллылар. Дьөгүөр күһүн саас уҥуоргу эҥэргэ туоруур эбэтин киэҥ киэлитин сайыһа көрөн турда. Оо, хаһан эргиллэн кэлэн уҥуор туораан төрөөбүт Тааттатын диэки айанныыр дьоллонор. Уоһун иһигэр додйутун, дьонун, доҕорун, Чочунааҕын кытта бырастыылаһа истэ.

Нэдиэлэ хонуга уһуннулар. Дьэ, манна биллилэр көрдүлэр Өлүөнэ өрүстэрин уһунун, киэҥин, айылҕатын, модунун. Элбэх да дэриэбинэ баар эбит. Эбэлэрэ сыыйа синньээтэр синньээн дьэ кэмниэ кэнэҕэс тиийиэхтээх сирдэригэр тиийэн сүөкэнниллэр. Хас эмэ күн хаампакка көһүйбүт атахтарын көннөрөн, хааман —  сиимэн сиргэ бигэтик үктэммиттэриттэн үөрэн аймаластылар.

Казармаларга тиийэн оннуларын булан дьэ уоскуйдулар. Ороҥҥо тыыллыы тэбэн сытар үчүгэйэ дэлэ дуо? Сарсыҥҥыттан аны байыаннай дьыалаҕа үөрэнэр буоллулар. Суукканы эргиччи байыаннай дьыала ымпыгын – чымпыгын эккэ – хааҥҥа иҥэр гына үөрэттилэр. Дьөгүөр дьонугар, доҕоругар сурук суруйан онтукатыгар эппиэт ылан уоскуйа сылдьар. Чочунааҕар сирэй көрсөн этиэх буолбут тылларын суруйан онно Чочунаах сөбүлэһэр эппиэтин ылан харыс үрдээн сылдьар. Чочунаах кинини эмиэ таптыырын, кэлэрин күүтэрин алааһын солунун туһунан суруйбута уонна буҕарааскай от намчы сибэккилээх лабаатын уган ыыппыт этэ. Уол төрөөбүт алааһын дыргыл сыттаах хатан хаалбыт отун сыллыы ис сүрэҕиттэн үөрэн сэгэйбитэ. Сыл аҥара үөрэх үлүскэнигэр биллибэккэ ааспыта. Сэрии уотугар киирэр кэмнэрэ ыган кэлбитэ. Дьөгүөр уруккута буолбатах. Муммут-тэммит ньулдьаҕай эдэр киһи оннугар билигин сыалын соругун толору өйдүүр дьэбир эр киһи буола уларыйбыта. Эдьиийин Маайа кэргэнэ сураҕа суох сүппүтүн, алааһыттан элбэх билэр дьоно сэриигэ барбыттарын, суорума суолламмыттарын истэн сылдьара.

Сэриигэ атаары судургутук ааспыта. Байыаннай оскуолаларын хамандыыра ааты түһэн биэрбэккэ, хорсуннук сэриилэһэргэ кэс тылын эппитэ уонна массыыналарга олордулар да айаннаабытынан бардылар. Дьөгүөр  байыаннай таҥас кэтэн ис туруга тосту уларыйда. Аны кини эписиэр буолла. Младший лейнтенант Егор Прудецкай. Погоннаах, чыыннаах чиккэҥнэс байыаннай буолла. Чочунаах көрөрө буолла хайыа этэ? Билиэ дуо миигин? Итинник араас санаалар Дьөгүөр төбөтүгэр элэҥнээн аастылар.

Ити икки ардыгар ханнык эрэ куоракка тимир суол вокзалыгар кэлэн тохтоотулар. Поеһы күүтэллэр үһү, онон сынньалаҥ биллэрдилэр. Уолаттар онон- манан сүүрэкэлэһэн уу булан истилэр, сууннулар. Дьээбэлэһэн тустан хачыктастылар.

Эмиэ стройдаттылар дьэ уонна ким ханна хайа хайысхаҕа барарын эттилэр туһааннаах хамандыырдарга туттартаатылар. Барыларын үрүө – тараа ыыттылар. Дьөгүөр доҕорунаан Бүөккэлиин гвардейскай танковай Фастовскай Кыһыл Знамялаах биригээдэҕэ түбэстилэр. Ити икки ардыгар пуойас ыһыытаан – хаһыытаан субу тиийэн кэллэ да өй – мэйдээх тулуйбат аймалҕана буолла. Бары пуойаска олорсоору үтүөлэһии анньыһыы буолбутугар бистилиэттээх автоматтаах байыаннайдар күүстээх хамаандалара уолаттары олоруҥ диэн ордоототулар. Ыксал үлүгэринэн Дьөгүөр Бүөккэтинээн уонна хас да билбэт атын сиртэн кэлбит эмиэ бэйэлэрин курдук сабыс – саҥа формалаах уолаттардыын биир вагоҥҥа киирэн олордулар. Пуойас хатан үлүгэрдик часкыйаат үрүҥ паарынан төлүтэ биэрээт дьигиҥнээн сыҕарыйбытынан барда. Пуойас диэннэрэ дьэ тимир ыллыкка тэбинэн элбэх богуону соһон айаннаан лигийэн барда. Туох да бэртээхэй сэп эбит. Түннүгүнэн бардар бар бараммат оҕуруот, ходуһа, дэриэбинэ субуллар бүтэр уһуга биллибэт. Уолаттар дойдулара киэҥиттэн сөҕө – махтайа истилэр. Утуктаан утуйан да ыллылар. Утаакы буолбата сэрии буола турар сибикитэ биллибитинэн барда. Алдьаммыт техника, буомба тоҕо түспүт дьиэлэрин сэмнэҕэ аҥаһан тураллара ынырктыйан көһүннүлэр. Богуон иһэ ип — итии буолла. Бу дойдуга самаан сайын үгэҥнээн турар эбит. Уолаттар дойдулара киэҥиттэн айаннаан иһэн дьыл араас кэмин көрбүттэриттэн сөҕөн кэбистилэр. Бачча үчүгэйи көрбүттэрин иннилэригэр арыллан иһэр дьулаан көстүүлэр саба бүрүйдүлэр. Олох даҕаны имири эстибит дэриэбинэлэр хара хоруонан, буруо аһыы сытынан тунуйдулар. Оһохтор турбаларын ураата эрэ өрө хороһон туралларын көрөн Дьөгүөр хараастан уһутаан ылла. Сымыҕаһын быһа ытыран, сутуругун ыга тутан сирэйэ уорастыйан дьиппиэрэн турда. Урут хаһан да билбэтэх иэстэһэр, сидьиҥ өстөөҕү өлөрөр – өһөрөр санаа түөһүн иһин киэптээтэ, тыынын хаайда…

Дьэ, кэмниэ – кэнэҕэс тиийиэхтээх сирдэригэр тиийдилэр. Бары таһырдьа таҕыстылар. Байыаннайдар тыйыс хамаандалара биир – биир дуораһыйталаан чаастарынан ыҥыртаан ыллылар. Кузовтаах массыыналарга олорон тус – туспа хайысханан иҥнэл – таҥнал суолунан айаннаан куугунатан истилэр. Дэлбэритэ барар тыастар сир ийэ барахсан дьигиһийиитэ сүрдэннэ. Боруок кирбиитэ олох чугаһаабытын эттэринэн – хааннарынан сэрэйдилэр.

Ыстаапка тиийэн Дьөгүөр кэлбитин дакылааттаата. Кинини 53-с гвардейскай танковай биригээдэ мотобатальонун пулеметнай взводун хамандыырынан анаатылар. Ханна , хайдах сэриилэһиэхтээҕин быһааран биэрдилэр хаартаҕа көрдөрдүлэр. Дьэ, уол оҕо уйана – хатана биллэр түгэнэ үүннэ. Кытаат, Дьөгүөр, саалаахтан самныма, охтоохтон охтума…

Күн — дьыл хотоҕос курдук субуллар. Дьөгүөр бастаан мух – мах буолуох курдук буолбута умнуллубута ааспыта ыраатта. Бэйэтэ урут толлор дьиппиэн – дьэбир хамандыырдарыгар майгынныыр дорҕоонноох саҥаламмыта, куттанарын кыайар күүстээх санааламмыта. Кыра – кыратык бааһырталаабыта. 1944 с. от ыйыгар Садовая Вишня диэн нэһилиэнньэлээх кыра куоракка күүстээх кыргыһыы буолбута. Дьөгүөр взвода өстөөх күмэн киириитин алта төгүл төттөрү охсубута. Бу киирсиигэ Дьөгүөр бэйэтэ пулемет уотунан сүүрбэччэ ниэмэһи өлөрбүтэ. Хабыр хапсыһыы буолбута. Дьөгүөр улаханнык бааһыран госпитальга киирэн уһуннук эмтэммитэ. Эмтэнэн үтүөрэн эмиэ сэриилэһэ барбыта. Бу сырыыга Львовскай корпус 17-с гвардейскай Петроковскай Кыһыл Знамялаах Суворов орденнаах биригээдэтигэр бастакы мотострельковай батальоҥҥа взвод командирынан анаммыта. Эмиэ өстөөҕү кытта кырыктаах киирсиилэр буолуталаабыттара. Дьөгүөр взвзода хорсуннук сэриилэспитэ.

1945 сыл тохсунньутугар Черна-Нида диэн өрүс туорааһыныгар тыын харбас кыргыһыыта буолбута. Манна Дьөгүөр эмиэ бааһырбыта. Эмиэ госпиталь эмиэ уонньуктаах эмтэнии. Манна сытан дьонугар “бааһырыым кыра, киһи өлбөт бааһа, сотору дойдубар тиийиэм дии саныыбын…”, — диэн суруйбут. Үтүөрэн госпитальтан тахсар муус устар ыйга коменданынан ананан үлэлии сылдьан эмиэ бааһырар, эмиэ госпиталь.

Ол сыттаҕына кыайыы буолар. Госпитальтан үтүөрэн тахсыбытын кэннэ  Дьөгүөрү Ростовка айанныыр транспоры арыаллыырга бирикээстииллэр.

Мотострелковай взводунан арыалланан айанныыллар уонна аара суолга тоһуурга түбэһэн кыдыйсыы буолар. Манна Дьөгүөр дьонун хахха сиргэ салайан истэҕинэ түөһүн иһэ эмиэскэ уот аһыйа түһэр, күүстээх охсууттан эһиллэн түһэн иһэн “Бэлиэр дуо? Тоҕо түргэнэй?”, —  диэн санаалар холоруктаналлар. Онтон эдьиийэ Маайа кыра кыыһын көтөхпүтүнэн дьиэтин айаҕар тахсан турара, доҕоро, таптыыр, ахтар Чочунааҕа үөрэн сэгэйбит уоһа (Дьөгүөр…) диэн ыҥырбытынан кинини кэлэн кууһа түспүтэ. Муҥура суох үөрүү – дьол Дьөгүөр түөһүн киэптээбитэ. Ол күлүмэ өһөн эрэр хараҕар көстүбүтэ. Бүттэ…

Уол оҕо сирдээҕи олоҕо түмүктэннэ. Бүөбэйдээн ииппит ыра санаата туолбата. Эдьиийэ Маайа быраатын кураанаҕынан күүттэ. Доҕоро Чочунаах эрэнэр, күүтэр, таптыыр киһитэ кэлбэтэ, ыал буолбата, кэнчээри ыччат кэккэлээбэтэ. Ыра санаа тосту ыйылынна.

Дьоно сэрии кэннэ бэтэрээннэри чиэстиир күннэригэр эрэ биллилэр, Дьөгүөр “Кыһыл Сулус” уордьанынан уонна “Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмытын.

Нэһилиэгин дьоно Дьөгүөр, гвардия младшай лейтенана Егор Егорович Прудецкай аатын үрдүктүк тутан кэриэстииллэр.

Буойун аата умнуллубат!

Ефимов Петр Павлович

— Педагогическай үлэ бэтэрээнэ

— Таатта улууһун уонна Амма нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо

— Саха Өрөспүүбүлүкэтин “Ытык сүбэ” кырдьаҕаһа

—  “Саха Өрөспүүбүлүкэтин культурата сайдыытыгар өҥөтүн иһин” бэлиэ хаһаайына

— РФ норуотун үөрэҕириитин туйгуна

— Учууталлар учууталлара

— РФ “Таптал уонна бэриниилээх буолуу” дьиэ-кэргэн мэтээлэ

— Сэрии тулаайаҕа

— Сэрии оҕото

— Хараҕынан 1 гр инбэлиит.

Кулун тутар 2025 сыл, Чычымах сэлиэнньэтэ, Таатта