Дмитрий Иванович Дьячковскай — Сэһэн Боло (1905-1948) саха биллиилээх фольклору хомуйааччыта, кыраайы үөрэтээччи

Дмитрий Иванович Дьячковскай-Сэһэн Боло 1905с. сэтинньи 8 күнүгэр, а.э. Миитэрэйэп күнүгэр төрөөбүт. 1934с. өбүгэлэрин Боло Күүлэкээн уонна Сэhэн Быркыҥаа ааттарынан аатын уларытан Сэhэн Иванович Боло диэн буолбут.

Дьоно урукку Боотуруускай улуус (билигин Чурапчы оройуона) 1 Болугур (билигин Одьулуун) нэһилиэгин сэниэ, баай олохтоохторо этилэр. Омуоруйа аҕатын ууһа диэн төрүт-уус баайдар. Аҕата Дьячковскай Иван Никитич-Түргэн Уйбаан (1867-1941) – 1902-1908 сылларга быыбарынай кулуба, 1916-17 сылларга кулуба, ол быыһыгар нэһилиэгэр кинээс этэ.

  Миитэрэйи төрөөтүн кытта, Боотуруускай улуус 1 Дьохсоҕон нэһилиэгэр Маҕарас ађа ууhугар олорор эhэтигэр Николай Егорович Малышевка (Маччай Ньукулайга), таайдарыгар ииттэрэ биэрбиттэр. 1918 сыллаахха Чычымах биир кылаастаах народнай училищетын бүтэрбит. Ол кэмҥэ учууталлар Павел Афанасьевич Николаев, онтон Ксенофонт Иннокентьевич Говоров үлэлээбиттэрэ. Салгыы Чурапчыга үрдүкү начальнай оскуолаҕа үөрэммитэ. 1923 сыллаахха Дьокуускайга киирэр, онно бастакы советскай (7 кылаастаах) оскуоланы бүтэрбитэ уонна медицинскэй техникумҥа ветеринарга үөрэнэ киирбитэ. Ол эрээри, 1926 сыллаахха 1 курсу бүтэрэн баран, аҕата ыараханнык ыалдьан, үөрэҕин быраҕарга күһэллибитэ.

   Фольклору, этнографияны үөрэтиигэ  анал үөрэђэ суох эрээри 1925 сылтан сүрэђин бађатынан сахалар төрүттэрин туhунан үhүйээннэри хомуйуунан, төрүччү оҥоруутунан дьарыктанан барбыта. Бэйэтин аҕатын ууһун (Омуоруйа ууһа) төрүттэрин 12 киһи үйэтигэр тиэрдэр таблицаны оҥорбута. 1926 сыллаахха балачча үчүгэйдик ордон кэлбит бэйэтин нэһилиэгин архивын булан үөрэппитэ. Норуот сэһэннэринэн оҥоһуллубут бэйэтин аҕатын ууһун дьоннорун ааттара архив докумуоннарынан толору бигэргэтиллэрин олус сөхпүтэ. Аны Боотуруускай улуус атын нэһилиэктэрин сээркээн сэһэнньиттэрин кэпсээннэрин суруйууну саҕалаабыта.

1931с. Дьокуускайга олоро киирбитэ. Манна кини Саха АССР кыраайы үөрэтэр общество секретарын Иван Дмитриевич Новгородовы билсэн, кини көмөтүнэн норуот тылынан уус-уран айымньытын суруйуу методикатын баһылаабыта. А.Ф.Миддендорф, И.А.Худяков, В.Л.Серошевскай, В.Ф.Трощанскай, Э.К.Пекарскай, о.д.а. Саха сирин туһунан үлэлэрин, Саха АССР Киин архивын XVII үйэтээҕи докумуоннарын, XVIII үйэтээҕи “ревизскэй сказкалары” (биэрэпис докумуоннарын) кичэйэн үөрэппитэ.

1934-1937 сылларга Саха АССР кыраайы үөрэтиигэ Бюротун инструкторынан үлэлиир. Бу сылларга кини Саха сирин киин өттүн оройуоннарын барыларын кэрийэн былыргы сэһэннэри уонна кэпсээннэри хомуйар.

1937-1946 сылларга Саха АССР Совнаркомун иһинэн тэриллибит Тылы уонна культураны чинчийэр институт научнай сотруднигынан үлэлиир. 1938 с. А.А.Саввинныын Бүлүү оройуоннарыгар экспедиция тэрийэн баай матырыйаалы хомуйар, 1939 -1941сс. хотугу улуустарга фольклор уонна түөлбэ тыл хабааннаах үлэни ыытар.

1942с. А.П.Окладников тэрийбит Ленатааҕы археологическай экспедициятыгар 1946 сыл күһүнүгэр диэри үлэлээбитэ. Олоҕун тиһэх сылларыгар Е.М.Ярославскай аатынан республикатааҕы кыраайы үөрэтэр музейга үлэлээбитэ.

1938с. «Лиэнэђэ нуучча кэлиэн иннинээђи саха олођо: урукку Дьокуускай уокурук сахаларын былыргыттан кэпсээннэринэн» диэн кинигэни Москвађа бэчээттэппитэ. Редактор Тыл уонна культура институтун директора П.А.Ойуунускай этэ. Кинигэ саҥардыы атыыга тахсан иhэн, П.А.Ойуунускай «норуот өстөөђө» диэн буруйдаммытынан, хомуллан суох  оҥоhуллубут. Бу кинигэ хаттаан 1994 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыта. Манна Мађарас ађа ууhун кырдьађаhа 86 саастаах Молоһуок Сүөдэр Уйбаанабыс (Чуппууска) «Кээрэкээн ойуун өлүүтэ» диэн үhүйээни кэпсээбитэ киирбит. 

Cүүрбэттэн ордук сыл иhигэр 300-тэн тахса киhиттэн 600 норуот үhүйээнин суруйбута, сүүс төрүччүнү оҥорбута. Кини хомуйбут үлэтин улахан аҥара күн сирин көрө илик, бэчээттэммэккэ араас архыыптарга хараллан сытар.

  С.И.Боло 1948 сыллаахха от ыйын 15 күнүгэр түөрт уон  үһүн туолбакка сылдьан ыалдьан өлбүтэ.

Г.В.Попов, филологическай наука кандидата.

(С.Боло.  Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээђи саха олоҕо.  Дьокуускай “Бичик” – 1994 с.)