Иван Елисеевич Кулаковскай-Оонньуулаах Уйбаан (1865-1921) Таатта улууһун бастакы кулубата

         Таатта улууһун бастакы кулубата И.Е.Кулаковскай — Оонньуулаах Уйбаан 1865с. II Дьохсоҕоҥҥо Учайга орто сэниэ ыалга төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүт инитэ, Өксөкүлээх Өлөксөйтөн уон икки сылынан ађа. Оонньуулаах Уйбаан ођо сылдьан, 2,5 сыл лөчүөккэ бэйэтигэр олорон үөрэнэн, нууччалыы ааҕар, суруйар буолбут. Кэлин Чурапчыга биир сыл эбии үөрэммит. 22 сааһыгар Евдокия Решетникова (Бэскиэлэй Бүөтүр кыра кыыһа) диэн  кыыһы кытта ыал буолан Амыдайга олохсуйбуттар. Баһылай, Трифон, Дьэбдьиэ, Биэрэ диэн оҕоломмуттара. Хаһаайыстыбанан  дьарыктанан бэйэлэрин кыанар, сэниэ ыал буолан олорбуттара.

Кини, үөрэхтээх киһи быһыытынан,  дойдутугар араас кэмнэргэ суруксуттаабыт. Дойдутун дьоно кини дьоҥҥо биир тэҥ көнө сыһыанын  сыаналаан бастаан чаччыынанан талбыттар . Бу үлэлии олорон, Бүтүн Россиятаађы биэрэпискэ  кыттан, үлэтэ үрдүктүк сыаналанан боруонса мэтээлинэн нађараадаламмыт.

 1913с. Таатта Боотурускайтан арахсан туспа улуус буолбута. Улуус кулубатынан И.Е.Кулаковскай талыллыбыта. Улуус түмсүүлэригэр кини управа хайдах-туох үлэлиэхтээҕин, аан бастаан ханнык боппуруостары быһаарыахтааҕын туһунан “Кондиции головы И.Е Кулаковского” диэн ааттаан хаста да дакылаат оҥорбута. Үс сыл иһигэр улууска икки кылаастаах училищены, фельдшерскэй пууннары, управа дьиэтин туттарбыта, сири нүөлсүтүүгэ, суол оҥоһуутугар, быстар дьадаҥы дьон оҕолорун үөрэхтээһиҥҥэ үгүс үлэни ыыппыта. Ону таһынан улуус экономикатын өрө көтөђөр туһуттан үбү, кредити булууга, улуус үбү бэйэтэ булунарыгар үлэлэспит, сут дьылларга үбүнэн көмөлөһөрү, нолуоктары бэрээдэктээһини, Охотскайдыыр суолу тутуу ороскуотун илин эҥэр улуустарга тэҥҥэ үллэрэри уо.д.а. тыын суолталаах боппуруостары туруорсубут.

 1915с. улуус аатыттан туруорсан, учуутал семинариятыгар үөрэнэ сылдьар П.А. Ойуунускайга, стипендия анаппыт. Кини үлэлиир кэмнэригэр улахан сут, онно эбии сибирскэй язва бүрүүкээн, дьон олоҕо улаханнык сатарыйбыта. Бу ыарахан кэмҥэ Оонньуулаах Уйбаан ураты киэҥ көҕүстээх, дириҥ өйдөөх буолан үтүө эрэ санаатынан салайтаран дьулуурдаахтык үлэлээбитэ.

Кини биир улахан үтүөтүнэн-өҥөтүнэн бииргэ төрөөбүт инитин, сөђүмэр дьођурдаађын,талааннаађын эрдэ өтө көрөн, Алексей Елисеевич Кулаковскайы-Өксөкүлээх Өлөксөйү күүһүнэн салгыы куоракка үөрэттэрэ киллэрбитэ буолар.

Оонньуулаах Уйбаан ырыалаах-тойуктаах, күлүүлээх-оонньуулаах киһи быһыытынан улаханнык аатырара. Улахан ырыаһыттары кытта үстүү хонукка тиийэ ыллаһара үһү. Дьон кини «Сайын кэлэрэ», «Таатта ырыата», Дьыл ырыата», «Сут ырыата», «Кылаан түҥэтик» уо.д.а. ырыаларын биһирээн истэрэ. Анаан-минээн нэһилиэктэри, ыраах сирдэри кэрийэ сылдьан, дьону-сэргэни түмэн ылыыыр-туойар идэлээђэ. Дьэ, ол иһин кинини Оонньуулаах Уйбаан диэн таптаан ааттаатахтара.

Айымньылара 1913с. “Саха саҥата” сурунаал 1-3 нүөмэрдэригэр тахсыбыттара. 1923с. ”Сырдык” уопсастыба “Ырыа хоһоон” диэн хомуурунньугар бэчээттэммиттэрэ. Кэлин Л.Р.Кулаковская хомуйан оҥорбут “Халлаан сырдыыра“ (1995с.) диэн  кинигэтигэр биллэр айымньылара толору киирбиттэрэ. Өксөкүлээх Өлөксөй “Убайым курдук саха былыргы тылларын билэр киһи ахсааннаах”,- диирэ үһү.

 Норуотун туһугар туруулаһан үлэлэээбит, дьон-сэргэ улахан ытыктабылын ылбыт Таатта улууһун бастакы кулубатын Иван Елисеевич Кулаковскайы 1921 сыл ахсынньытыгар Чөркөөххө штабтанан олорор кыһыллар, туох да cуута-сокуона суох тутан, Чурапчы Амматыгар илдьэн кыыллыы сэймэктээн өлөрбүттэрэ. Кэргэнэ Дьэбдьиэ ыалларын көмөтүнэн 1922 сыл саас Амыдайга таһааран көмүс уҥуођун көтөхпүтэ. Мэҥэ тааһыгар «Здесь покоится прах Кулаковского Ивана Елисеевича, бывшего головы Таттинского улуса, убиенного красными партизанами в декабре 1921 года» диэн кимтэн да куттаммакка суруйбуттара билиҥҥэ диэри ырылыччы көстө сытар.

Уйбаан барахсан, ыар накаастабылы көрүстэр да, инникигэ эрэлин, күүстээх санаатын ыһыктыбакка, ырыатын тылыгар тиһэн, дьонугар-сэргэтигэр үтүөнү эрэ бађаран алђаан, онон эрдийэн, өйүн-санатын модун күүһүн уђарыппака, сырдык санаалаах бу олохтон арахтађа.

Слепцов, Е. Норуот туһугар туруулаһан үлэлээбитэ //Таатта .-2015. — Бэс ыйын 16 к.