Николай Егорович Мординов -Амма Аччыгыйа  (06.01.1906-14.11.1994) народнай суруйааччы

  Саха народнай суруйааччыта Н.Е. Мординов — Амма Аччыгыйа Боотурускай улуус 1 Дьохсођон нэһилиэгэр Мађарас ађа ууhугар  дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Егор Дмитриевич уонна Феодосия Михайловна Мординовтар сахалыы сэмэй эйэђэс майгылаах, бэйэлэрин икки ардыгар истиҥ сыhыаннаах дьон этилэр. Түөрт ођолоохторо: Николай, Авксентий, Трофим, Татьяна.

Ођолоро Чычымах оскуолатыгар үөрэммиттэрэ. Трофим Егорович убайдарын туhунан суруйбут ахтыытыттан: «Кыстыкпыт «Хоптолоох», Чычымах оскуолатыттан тођус километр. Уруокка биирдэ да хойутаабакка, биир да күнү көтүппэккэ үөрэммиттэр эбит. Биирдэ мин 4-с кылааска үөрэнэр сылбар кырдьађас учуутал хойутаабыт ођолорго кыыhыран: «Бу Мординов 9 км сиртэн сылдьар, биирдэ да хойутаабат, убайдара эмиэ оннук этилэр. Эhиги оскуола таhыгар олорон хойутуугут», — диэбитин өйдүүбүн».  Кыра эрдэхтэриттэн үөрэххэ, билиигэ тардыhыылаах буолан итиччэ ыраахтан сылдьан дьаныhан үөрэммиттэр. Николай Егорович бастакы учууталыгар Павел Афанасьевич Николаевка (Большевка) анаан суруйбут «Маҥнайгы учууталбар» диэн ырыа буолбут хоhооно билигин да уостан түспэккэ ылланар. Кырдьађас учууталын кытта сибээhин быспатах, Тааттађа кэллэђинэ, Чөркөөххө куруук көрсөн,  кэпсэтэн, сылдьан ааhар эбит.

Николай 1917с. Чычымах оскуолатын бүтэрэн баран үс сыл ийэтигэр, ађатыгар көмөлөhө олорор,  салгыы үөрэниэн наhаа бађарар да, дьоно үөрэттэрэр кыахтара суох этэ. 1920с. Чөркөөх оскуолатыгар учууталлыыр П.В.Афанасьев дойдутугар кэлэ сылдьан, Николайы илдьэ баран, интернакка олохтуур. Онон  1921с. Чөркөөххө бэhис кылааhы бүтэрэр. Онтон гражданскай сэрии сађаланан, оскуолалар сабыллан хааланнар, дойдутугар кэлэн хорохоотунан, дьаамсыгынан, суруксутунан, тылбаасчытынан, 1924-1925 үөрэх дьылыгар Чычымах оскуолатыгар 2-с кылааска учууталынан үлэлээбитэ.

1925с. учуутал техникумугар үөрэнэ Дьокуускайга барар. «Икки күн экзаменнары туттардым. Барыта үчүгэй буолан истэ, учууталлар хайђаан кэпсэппиттэрин иһиттим. Онтон миигин, биэс кылаас үөрэхтээх киһини, сэттис кылааска тэҥнээх бэлэмнэнии курска ылбыттарын билэммин санаам күүһүрдэ.»  (Мординов Н.Е. — Амма Аччыгыйа. Алта уон сыл- Дьокуускай: «Бичик», 1996).

 1925-1928сс. Дьокуускайга учуутал техникумугар үөрэммитэ. Техникум иһинэн «Сайдыы» литературнай куруһуокка дьарыктаммыта. Үөрэнэ сылдьан суруйбут” Ийэ “диэн бастакы хоһооно 1927с. ”Чолбон” сурунаалга бэчээттэнэн киэҥ биһирэбили ылбыта. Техникумҥа үөрэнэ сылдьан Николай Егорович Амма Аччыгыйа диэн псевдонимынан суруйар. Ону кини маннык быһаарбыт эбит: «Таатта Амматыттан төрүттээх суруйааччылар иккиэ этибит: Эллэй уонна мин. Эллэй миигиттэн сааһынан да ађа, литературађа да эрдэ киирбитэ, ол иһин «Амма Аччыгыйа» диэн ааты ылыммытым».

Николай Егорович 1928с. Москватааҕы 2-с Государственнай университет Педагогическай факультетын тылга уонна литератураҕа салаатыгар киирбитэ. Ол кэнниттэн Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар редакторынан анаммыта. 1934с. «Быһах угун кыстыммат» диэн кэпсээннэрин хомууруунньуга тахсыбыта. 1936с. “Уон сыл” диэн хоһооннорун уонна поэмаларын хомууруунньуга, 1937с. ”Ситим быстыыта” пьеса,” Сынньалаҥҥа” сэһэн, 1939 с.” Атаҕастабыл” сэһэн бэчээттэммиттэрэ.

 «Сааскы кэм» роман аан бастаан 1944с. бэчээттэнэн тахсыбыта. Онтон А.Жига ыстатыйатын кэнниттэн 1949с. Москвађа романы дьүүллэһии буолбута. Онно роман «кэккэ итэђэстэрин» ыйбыттара уонна автор айымньытын уларытан таһаарарыгар эппиттэрэ. Роман иккис редакцията  бэрт соторунан 1952с. бэчээттэнэн тахсыбыта. Ол кэннэ ити редакциятынан киэҥник биллибитэ, элбэх омук тылыгар тылбаастанан ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тиийбитэ. Бу айымньы суруйааччы айар үлэтин чыпчаалынан буолар. Yрдүктүк биһирэммит, киэҥник сэҥээриллибит романын суруйарыгар төрөөбүт дойдутугар, бииргэ үөскээбит дьонугар-сэргэтигэр уђараабат таптала, ааспат-арахпат ахтылђана, төрөөбүт тылыгар умсулђана айар күүс буолбута.  Айымньы бэйэтин далааһынынан, дьиҥ баар олоҕу көрдөрүүтэ дириҥинэн, үрдүк маастарыстыбатынан саха олоҕун энциклопедиятынан ааттанар. Бу ромаҥҥа Аллараа Амма (билигин Амма) нэhилиэгин дьоно-сэргэтэ, сирэ-уота, кэрэ айылђата сырдатыллыбыт. Айымньыга баар үгүс геройдар прототиптара Аллараа Амма нэhилиэгэр үлэлээн-хамсаан, олорон ааспыт  дьон буолаллар. Ол прототиптар тустарынан сүрдээх киэҥ ис хоhоонноох «Сааскы кэм» романынан сирдэтэн» диэн А.С.Попова, В.В.Блахирова кинигэлэрэ 2009с. «Бичик» издательствођа бэчээттэммитэ.

   Амма Аччыгыйа — публицист, очеркист, литература сыанаһыта, улахан талааннаах тылбаасчыт. М. Лермонтов “ Герой нашего времени”, Л. Толстой  “Анна Каренина”, ”Воскресение”, В. Шиллер ”Коварство и любовь”, М. Шолохов «Наука ненависти», «Тихий Дон» айымньыларын сахалыы саҥардыбыта.

 Кини оҕолорго анаан элбэх айымньыны суруйбута, өр сылларга «Бэлэм буол» хаһыакка таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Амма Аччыгыйын бастакы аађыылара Чычымах оскуолатыгар 1991 с. ыытыллыбыта.

Сүүрбэттэн тахса сыл Саха сирин суруйааччыларын Союһун бырабылыанньатын председателин солбуйааччынан үлэлээбитэ. РСФСР суруйааччыларын бырабылыанньатын чилиэнэ, сэкирэтээрэ буола сылдьыбыта. 1934с. ССРС суруйааччыларын маҥнайгы съеһигэр П.А.Ойуунускайдыын делегат быһыытынан кыттыбыта.

1966с. ССРС Верховнай Сэбиэтин, 1955с. РСФСР Верховнай Сэбиэтин депутатынан  талыллыбыта.

Николай Егорович Мординов — Саха АССР искусствотын үтүөлээх деятелэ, икки Үлэ Кыһыл Знамята, Норуоттар доҕордоһуулара, икки «Бочуот Знага» орденнар кавалердара. П.А.Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата. Таатта улууһун Бочуоттаах гражданина.

1996 сылтан Н.Е.Мординов- Амма Аччыгыйа аатын Харбалаах орто оскуолата, улуус нэһилиэктэрин уулуссалара сүгэллэр. Харбалаахха ини-бии Мординовтар музей дьиэлэрэ аһыллыбыта.

Табунанова М.П.

Литература:

1.»Аартыгы арыйааччылар»: биобиблиографическай справочник /»Таатта» хаhыат редакцията, И.А.Аргунов аатынан Таатта улууhун киин библиотеката; (хомуйан оҥордулар Д.Бочорукова уо.д.а.) — Ытык Күөл: «Таатта» хаhыат редакцията» АТ, 2012.

2. «Сааскы кэм» романынан сирдэтэн» /А.С.Попова, В.В.Блахирова. — Дьокуускай: «Бичик», 2009с.