Авксентий Егорович Мординов    (23.02.1910-01.11.1993) Сахалартан бастакы философскай наука доктора, профессор, Саха государственнай университетын бастакы ректора

Сахалартан бастакы философскай наука доктора, профессор А.Е. Мординов Боотурускай улуус 1 Дьохсођон нэһилиэгэр Мађарас ађа ууhугар  дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ.

Тоҕус сааһыгар Чычымах биир кылаастаах народнай училищетыгар  үөрэнэ киирбитэ. Ол туhунан Авксентий Егорович ахтыыта баар: «Мин эhэлээх эбэбэр иитиллибитим. Yөрэниэхпин бађам сүрдээх. Чычымахтан көс аҥардаах Хотолдьу алааска олоробут. «Эhэҥ кырыйда, мин көрбөппүн. Мантан сылдьар аанньа таҥаhыҥ- сабыҥ суох, үөрэниэҥ да суођа этэ»,- диэхтиир икки харађа суох эбэм. Оччоттон өhөспүн. Yс сарсыарда бууннаан турбакка сыттым. «Чэ, кэбис, сатаныа суох, үөрэннин»,- диэн буолла. Yөрэппит учууталларыттан Василий Демьянович уонна Петр Васильевич Афанасьевтары  «үчүгэйдик саныыбын» диэн ахтыбыт.

 Салгыы Чөркөөх 7 кылаастаах оскуолатыгар үөрэммитэ. 1927-1930сс. Дьокуускайга педогогическай техникумҥа үөрэнэ сылдьан, «Эдэр бассабыык» хаһыакка эппиэтиир сэкэритээринэн үлэлээбитэ.

   А.Е. Мординов 1930 с. Москваҕа А.С. Бубнов аатынан (кэлин В.И. Ленин аатынан) пединститукка киирбитэ. Үһүс курстан Москватаађы философия, литература уонна история института аhылларынан сибээстээн, философия салаатын бары студеннара саҥа институкка көспүттэрэ. Yөрэнэ-үөрэнэ комсомол Киин Комитетынаађы Yрдүкү комсомольскай оскуолађа, Москватаађы трамвайнай техникумҥа учууталлаабыт. Онтон автомобильнай завод киэһээҥи институгар инженердэри философияђа үөрэппит.

 1934с. үөрэђин ситиһиилээхтик бүтэрэн, дойдутугар кэлэн саҥа аһыллыбыт үрдүк үөрэх кыһатыгар Дьокуускайдааҕы пединститукка, онтон университекка философияны үөрэппитэ. Маны сэргэ 1936-1938сс. Тыл уонна культура институтугар ученай-сэкэритээринэн уонна «Кыым» хаһыат сотруднигынан үлэлээбитэ. 1944-1948сс. – Дьокуускайдааҕы пединститут директорын солбуйааччы, марксизм-ленинизм кафедратын сэбиэдиссэйэ. 1952с. докторскай диссертацияны көмүскээн философскай наука доктора буолбута. 1956с. 1200 студеннаах, 112 преподавателлээх Саха государственнай университета аһыллыбыта. Университет бастакы ректорынан А.Е.Мординов 1956-1959 сс. үлэлээбитэ, философия кафедратыгар сэбиэдиссэйдээбитэ. Университет материальнай-техническэй базатын бөђөргөтүүгэ, научнай-педагогическай кадрдары булууга, иитиигэ уонна үөрэттэриигэ улахн болђомтотун ууран үлэлээбитэ. 1959-1993сс. философия уонна научнай коммунизм кафедраларын сэбиэдиссэйэ, социология кафедратын профессора.

   Кини Саха сиринээҕи “Билии”обществоны төрүттээбитэ, уһулуччулаах лектор, пропагандист, талааннаах тылбаасчыт, публицист, редактор, суруналыыс этэ. Тылбаасчыт быһыытынан философия элбэх классиктарын, Чехов, Короленко, Шолохов курдук нуучча суруйааччыларын айымньылаахтык сахалыы саҥардыбыта.  Авксентий Егорович П.А. Ойуунускай аатын чөлүгэр түһэриигэ, айар уонна общественнай үлэтин үөрэтиигэ улахан кылаатын киллэрбитэ.

Г.П.Башарин «Три якутских реалиста-просветителя» кинигэтин редактордаан таһаарбыта. Барыта 300-тэн тахса научнай үлэни суруйбута. Олоҥхо туһунан 1944с. маннык суруйбут эбит: «Олонхо-выдающееся произведение. Этим эпосом якутский народ внес выдающийся вклад в культуру человечества» диэн. Ол сыанабыла, өтө көрүүтэ олоххо туолла- олоҥхобут аан дойду, киһи -аймах бастыҥтан-бастыҥ тылынан уус-уран айымньы быһыытынан сыаналанан ЮНЕСКО билиниитин ылла.

А.Е.Мординов хас да төгүл партия куораттаађы уонна уобаластаађы комитеттарын чилиэнинэн, 1947,1959 сс. Саха АССР Верховнай Сэбиэтин депутатынан талылла сылдьыбыта.  РСФСР, Саха АССР наукаларын үтүөлээх деятелэ, Икки Үлэ Кыһыл Знамята, “ Бочуот Знага” орденнар, академик С.И.Вавилов аатынан мэтээл кавалердара, П.А. Ойуунускай аатынан Саха Республикатын Государственнай бириэмийэтин лауреата, Таатта улууһун Бочуоттаах гражданина.

  А.Е.Мординов көмүс уҥуођа сирин-дойдутун көрө сыттын диэн Хоптолоох хайатын килбэйэр чыпчаалыгар көтөђүллүбүтэ. Ођо сылдьан ол хайа үрдүгэр тахсан сирин-дойдутун үөһэттэн көрөрүн сөбүлүүр эбит. «Харах ыларынан сирэ-дойдута көстөрө тођо үчүгэйэй, көстөөх сиргэ баар таҥара дьиэтэ, үөрэммит оскуолата килбэһэн көстөллөр. Хотолдьу, Yөттээх, Төҥүттэ, Мойуона алаастар нэлэһэн сыталлар. Оо, ол икки көстөөх сиргэ Тарађана эбэ хотун күн сардаҥатын туманынан бүрүллэн сытаахтыыр». (Т.Е.Мординов. «Айылђа маанылаах ођото этэ»)

А.Е.Мординов аата Таатта улууһун гимназиятыгар иҥэриллибитэ. 1999с. булуллубут 73,57 караттаах алмааска «АЛРОСА» АК профессор А.Е.Мординов аатын иҥэрэн үйэтиппитэ. 2011 с. Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет иннигэр кини аатынан сквер аһыллыбыта, пааматынньык турбута.

Табунанова М.П.

1. «Аартыгы арыйааччылар»: биобиблиографическай справочник /»Таатта» хаhыат редакцията, И.А.Аргунов аатынан Таатта улууhун киин библиотеката; (хомуйан оҥордулар Д.Бочорукова уо.д.а.) — Ытык Күөл: «Таатта» хаhыат редакцията» АТ, 2012.
2. Иванова Елена. Сахаттан бастакы философ, ректор.-«Саха сирэ» хаһыат 27.10.2009
3. Н.Томтосова. «Норуот дьылђата-ођолорбутугар» — «Бэлэм буол » хаhыат 17.02.1994
4. С.Татаринов. «Саха норуотун туһугар турууласпыта»- «Ини-бии Мординовтар» (Хомуйан , түмэн оҥордулар С.А.Попов-Сэмэн Тумат, И.В.Мигалкин). Дьокуускай: Бичик,2006