Итэҕэл быһыытынан, Таҥха диэн дьылҕа таҥарата буолар. Кини сиргэ түһүүтүн былыр кыһыҥҥы күн туруутун кытта сибээстииллэрэ. Ити быһа барыллаан ахсынньы 22-23 күнүгэр бэлиэтэнэр. Кини Билгэ хаанныын бииргэ кэлэр уонна олунньу ый 18 күнүгэр диэри сылдьар. Билгэ Хаан уонна Таҥха сэттис халлаан үрдүк айыылара буолаллар.

Таҥха Хаан киһи айылҕа ханнык эргииригэр түбэһэ төрөөбүтүнэн сыһыаран, киһи дьылҕатын быһаарар. Онон Таҥха киһи таайар, сэрэйэр күүстэрин кытта сибээстээх. Айыы үөрэҕэ этэринэн Таҥха киһи дьылҕатын билгэлиир ньымалары түмэр. Онуоха киһи күн, дьыл, үгэс эргииригэр түбэһэ төрөөһүнэ улахан суолталаах.

Таҥха ахсынньыга түһэр. Оттон сүрүн сабыдыала билиҥҥи халандаарынан тохсунньуга сөп түбэһэр. Ити кэми Таҥха иһиллээһинэ диибит. Таҥха иһиллээһинэ 14 көрүҥнээх: ойбоҥҥо олоруу, сэргэни миинии, сылгылар кэпсэтиилэрин истии, түннүгү үүттээһин, этэрбэһи хаамтарыы, бүргэс сүүрдүү уо.д.а. Балартан ойбоҥҥо олоруу ордук бэлиэ. Маныаха тохсунньу 18 түүнүттэн 19 күнэ буолуутугар, түүн оройугар – 12 чааска, «өлбөт мэҥэ ууну» хаһааныы оҥоһуллар. Итиннэ ылыллыбыт уу сылы быһа ыраас уонна киртийбэт. Кыра быстах дьаҥтан эмтиир дьайыылаах. Иһиэххэ да, суунуохха да сөп.

Буосканан сэрэбиэй

Бастакы ньыма. Чүмэчини бытарыт уонна биир лоскуйун ылаҥҥын ньуоскаҕа уур. Итиэннэ атын, умайа турар чүмэчи үрдүгэр тутан ууллар. Онтон эрдэттэн бэлэмнээбит тымныы уулаах иһиккэр  бу ууллубут буоскаҕын кут. Буоска түһэн тоҥуор диэри кэтэс, ол кэннэ билгэлэн. Холобура, массыына, сөмөлүөт курдук буоллаҕына , сэрэбиэйдэнээччини ыраах айан күүтэр, кыыл-сүөл – саҥа билсиһии уо. д.а.

Иккис ньыма. Чүмэчи умайан, буоската ууллан тохтуута миискэлээх ууга тоһуй. Маннык иккитэ-үстэ хатылыахха сөп. Ол кэннэ тоҥон хаалбыт буоскалары ууттан хостоон таһааран хараҥа хоско чүмэчи уотугар күлүгүн көрөн быһаараҕын. Өскөтүн буоскаҥ аттыгар, биир улахан фигураны таһынан, кыра-кыра бытархайдар баар буоллахтарына -харчыга. Оттон наар бытархайдар эрэ, сүрүн улахан фигура суох буоллаҕына, таайарга да улахан интэриэс суох. Тоҕо диэтэххэ, бу улахан фигура күлүгэ элбэҕи кэпсиэн сөп.

Иннэнэн сэрэбиэй.

13 иннэни ыла, уонун көнөтүнэн хааллар, үһүн кыратык токурут. Биир көнө иннэни бэйэҕэр анаа. Иннэлэри барытын ыл, ыраас кумааҕыга кут. Лиискин санааҕар биэс чааска араар: үөһэ, аллараа, уҥа, хаҥас, ортото. Лиис үөһэ өттүгэр түспүт иннэлэр салайаллар. Хаҥас өттүгэр ааспыты, уҥаҕар инникини көрөҕүн. Ортоку туох да уларыйыыны көрдөрбөт, онтон аллара-уһулуччу суолтата суох. Бэйэҥ иннэҕин булаҕын. Өскөтүн ортотугар атын иннэлэри кытта булкуһан сытар буоллаҕына, бу сыл түбүктээх буолсу. Иннэҥ соҕотохтуу сытар буоллаҕына, бэйэҥ эрэ күүскэр эрэнэргэр тиийэҕин. Иннэҥ үөһэ түспүт буоллаҕына, бу сылга туох буолара бэйэҕиттэн тутулуктаах, улахан сабыдыаллааххын. Ол эрээри иннэҥ үүтэ хайдах түспүтүн өйдөөн көр. Уҥа диэки хайыспыт буоллаҕына-барыта этэҥҥэ. Хаҥас диэки хайыспыт буоллаҕына, бу сылга сэрэнэн сырыт! Иннэҥ илиис аллараа өттүгэр түспүт буоллаҕына, буолар быһыыны-майгыны, туох балаөыанньа күүтэрин уларытар кыаҕыҥ суох. Өскөтүн атын иннэлэр үөһээ өттүлэринэн иннэҕин таарыйар буоллахтарына, бу сылга эйигин соһуччу үөрүү күүтэр. Арай токурутуллубут иннэлэр уһуктаах өттүлэринэн иннэҥ диэки хайыспыт буоллахтарына – соччо бөрүкүтэ суох. Онон токурутуллубут иннэлэр төһөнөн ыраахтарый да, соччонон ордук.

Өскөтүн эн бу ханнык ыйга буолуон билиэххин баҕарар буоллаххына, лиис ортотугар төгүрүктэ оҥор уонна 12 чааска араар. Бу ыйдары көрдөрөр

Кинигэнэн таайыы

Ханнык баҕарар эргэ кинигэни, боппуруос биэрээт, арый. Харахха тута быраҕыллыбыт тиэкиһинэн инники олоххун быһаар

Түөрэх быраҕыы

Былыр түөрэх быраҕыы улаханнык тэнийбитэ. Бараһыайдыыр киһи тугу эмит ыйытан баран ньуосканы, бэргэһэни, үтүлүгү, сүөһү алын сыҥааҕын, о.д.а. үөһэ быраҕара. Ити мал-сал умса эбэтэр олоро түһэринэн инники дьылҕаларын билгэлииллэрэ. Холобура, ньуосканы үөһэ быраҕан баран: «Бу сырыыга булпар баартаах буоллахпына түөрэҕим олоро түс, оттон тыаттан кураанах эргиллэр буоллахпына түҥнэри түс», — дииллэр. Ньуоска умса түстэҕинэ табыллыбат бэлиэнэн ааҕыллар уонна таайааччылар аат эрэ харата «былаҕай» диэн саҥа таһаараллар, оттон ньуоска аһыыр оттүнэн үөһэ көрөн түстэҕинэ, ити баарды билгэлиир, оччоҕо дьон «туску!» диэн саҥа аллайан, үөрэн үөһэ ууналлар. Маннык билгэлээһиҥҥэ туттуллар мал-сал «түөрэх» диэн ааттанар.

Хаары сиидэлээһин

Киэһэ сэргэни тула хаары сиидэлээн куталлар. Сарсыарда эрдэ туран ити хаары көрдөххө, араас суол-иис хаалбыт буолар. Сиидэлээбит киһи байыах буоллаҕына хаарга кулунчук, торбос туйаҕын суола көстөр. Оҕо төрөөрү гыннаҕына оҕо атаҕын суола, оттон өлүүгэ түбэһиэх буоллаҕына хоруоп эбэтэр киһи уҥуоҕа көстөр.

Суол аттыгар лабаалары туруортааһын

Сүөһү уулатар ойбоҥҥо барар суол аттыгар киэһэ талах лабааларын дьиэҕэ баар киһи ахсаанынан ааҕан хаарга туруору анньаллар. Сарсыарда көрдөхтөрүнэ, ыарыыга хаптарар киһи лабаата хоҥкуйбут эбэтэр бүк түспүт буолар. Оттон чэгиэн киһи талаҕын лабаата биир кэм турар.

Ууга сабынан таайыы

Уоллаах кыыс холбоһоллор дуу суох дуу диэн таайаллар. Икки синньигэс иҥиир утахтарын иһиккэ кутуллубут уу үрдүгэр кэккэлэһиннэри уураллар. Утахтар бэйэ-бэйэлэригэр сыстыһан эриллэллэр, ол аата ыал үөскүүр. Оттон арахсар буоллахтарына утахтар чиэрбэ курдук хамсыы-хамсыы тус-туһунан бараллар. Ыччаттар дьээбэлэнэн, утахтар хамсаныыларыгар уол уонна кыыс майгыларыгар, тутта-хапта сылдьалларыгар майгынната көрөн күлэллэр-үөрэллэр. Ордук суус тыллаах киһи баар буоллаҕына араас бэргэн тылы быраҕан, дьону уҥа-уҥа күлүөхтэригэр диэри саататар. Холобур: «Оойуут!.. Уолбут сирэн атын сир диэки олоҥнуу, куоҕаҥныы, хончоҥнуу турда дии!.. Ээйиис!.. Аны кыыспыт эҥин-эҥин буолан сөрүөҥнүү, мунньаҥныы, дьибилиҥсэлэнэ сытар дии!..».

Бүргэһи сүүрдүү

Хобордоох түгэҕэр туойунан ортотугар кыра төгүрүгү оҥороллор. Ити төгүрүктэн хобордоох кытыытыгар диэри «суоллары» ыыталлар. Бүргэс тутааҕар иннэни анньаллар. Иннэҕэ сап уган баран бүргэһи хобордоох оруобуна ортотун үрдүнэн туһаайан сабыттан тутан тураллар. Бүргэһи хамсатыа суохтааххын. Ол эрээри сотору кэминэн бүргэс син биир хамсаан киирэн барар. Хайа диэки суолга түбэһэриттэн киһи дьылҕатын билэллэр. Илин диэки Айыыһыт уонна Иэйэхсит суолугар түбэстэҕинэ таайааччы элбэх оҕолонуохтаах. Оттон арҕаа «абааһы суолугар» хайыстаҕына таайар киһи өлүөн сөп. Хотугулуу-арҕаа, дьаҥ-дьаһах төрдүгэр — ыалдьар диэн буолар. Маятник хоту «оттуур-мастыыр суолу» ыйдаҕына киһи дьадаҥы буолар. Хотугулуу-илин сайыҥҥы күн тахсар сиригэр, ынах сүөһү таҥараларыгар хайыстаҕына сүоһүнэн байыа. Оттон соҕуруулуу-илин сылгы таҥарата Күрүө Дьөһөгөйгө тириэрдэр, кыһыҥҥы күн тахсар суолугар түбэстэҕинэ сылгыта дэлэйиэ.