Аввакумов Константин Васильевич (1928-2005)

Убайым Орҕоот Куоста мин аҕам бииргэ төрөөбүт быраата. Мин кини убайын, Дьаакып уола Дьаакып Аввакумов – Орҕоот сиэнэ, 70 сааспын туоллум.  Убайбын Куостаны кытта 80-90с сылларга үрэххэ бултка сылдьыспытым. Оччолорго бултка син элбэх буолан сылдьарбыт. Илья Иванов, Май Емельянов, Василий Сергеев  кэлэллэрэ, бултаан сынньанан бараллара. Уонна Куоста быраата Орҕоот Ньукулай сылдьыһара. Бултуур сирбит өрүс уҥуор, наар сатыы хааман сылдьарбыт. Сырыы аайы тайахха билиэти ылар этэ, онон көҥүллүк сылдьар этибит.

Убайдарым Куоста, Ньукулай удьуор булчуттар, уһуннук сылгыһытынан үлэлээбиттэрэ. Эһэбит  Орҕоот улахан булчут олорон ааспыт. Сэрии сылыгар Көрдөрүүлээх холкуоска үлэлээн, бултаан олорбут. Дьонугар-сэргэтигэр бултаабыт булдун түҥэтэн кэбиһэр эбит. Бэйэтэ сиир этэ суох хааллаҕына уһаппакка бултаан кэлэрэ үһү диэн дьон кэпсээнин истэрим.

Убайдарым баар эрдэхтэринэ эдэрбэр бултка 1980-1990сс сылдьыспытым. Оччолорго убайым Куоста элбэх атастардааҕа, доҕоттордооҕо кэлэн бултаан, сынньанан бараллара. Бултуур үрэхпитигэр айылҕа анаан оҥорбут курдук сирэ этэ. Икки арда биирдии көс үс сиргэ үүтээннэнэн олорорбут. Үүтээн аайы күөллэрдээх, талбыт курдук собо, мунду дэлэй. Оҕонньорбут балыктаан, илимнээн балык буһаран тоһуйара. Биһиги эдэрдэр хааман кэлэрбит, бэлэм аһы аһаан сынньанарбыт наһаа үчүгэй буолара. Мин киниттэн элбэххэ үөрэммитим.

Хас да сыл Иванов Илья Матвеевич, Емельянов Май Прокопьевич кэлэн бултаан сынньанан бараллара. Сергеев Василий сылдьар этэ. Уһуннук Кузьмин Володя, бырааттар, күтүөттэр сылдьаллара. Куоста үүтээнтэн үүтээҥҥэ көһөрүгэр биһиги малбытын атыгар ыҥыырдаан илдьэрэ. Өрөһөлүү ыҥыырдыыра, бэйэтэ ыҥыырга олорунан айанныыр. Ата сүрдээх сымнаҕас буолара. Урут саас аайы андылыы Арҕаа Эбэҕэ баран сытар этибит. Анды мончуугун бэйэтэ анньара. Кэлбит анды түһэн ону ытыалаан син өлүүлээн хаалларарбыт. Оҕонньорбут өлбүтүн кэннэ ол дойдуга барбат буолан атын дьоннор баһылаан эрэллэр. Кэнники үрэҕэр киискэ капкааннаан сылдьыбытым. 2017 сылтан ыалдьан тохтоон хаалбытым.

1001 оройо аһаҕас

Ардах түстэҕинэ хаарты 1001 оонньуута саҕаланар. Оҕонньор Бэрииһэп иһин Кузьмин Болуодьа, Май Прокопьевич милиция начальнига буоланнар чүмэчи уотугар оонньуу олорор хаартыларыгар куоһур суох этэ. Мин тугу эрэ көрдүү сылдьан Даама хаартыны булан дьонноро көрбөт эрдэхтэринэ оҕонньорго биэрдим. Дьиҥинэн кыаттарыахтаах этэ оҕонньор, куоһуру түстэ, оҕонньорбут кыайда, үөрүү үрдэ суох буолла, хараҕын чыпчылыйан да көрбөтө. Ол курдук балыйан кыайбытын ким да билбэккэ хаалбыта.

Түөйэҕэ

Биир күһүн үүтээммитигэр кэлэн олоробут.  Киэһэ оҕонньорбут былаанныыр. «Сарсын илин үрүйэлэри көрө бараҕыт”, — диэтэ. Аһаан баран утуйууга диэри 1001 оонньууну оонньоотубут, үксүн оҕонньорбут кыайар, хаартыта да үчүгэйдик түбэһэр, оонньуура, суоттуура -ааҕара да сүрдээх. Оҥостон утуйуу буолла. Оҕонньорбут эрдэ туран чэйин оргутан бэлэм чэйгэ аһыы олорон: “Бүгүн Дьаакып хаалаҕын”,- диэтэ-“ Бүөккэ бүгүн арҕаа бараҕын”,- диэн бэҕэһээҥҥи былаанын уларытан кэбистэ. Бүөккэ – кийиитин быраата. Киһибит оҥостон 4 ыттаах барда. Мин таах сылдьыахтааҕар удьурҕай көрдүү халдьаайы өттө хатыҥ үрүйэни батыһа үүнэр, хатыҥ дойдуну син кэрийэн, түөрт-биэс удьурхайы булан аҕалбытым. Халлаан хараҥаран эрдэҕинэ Бүөккэбит үөрэн аҕай кэллэ, биир бууру охторбут. Киһибит сискэ хааман истэҕинэ кэнниттэн буур ааһан эрдэҕинэ охторбут эбит. Байанай ити курдук дук гынар. Ону баара оҕонньорбут түһээн, биттэнэн былаан уларыйбыт эбит.

Кыттыгастара

Түөйэ, Хатараайы, Сонньолон үрэхтэринэн сылдьар этибит. Оччолорго убайым Куоста быраата Ньукулай, Куһумуун Болуодьа, Бэрииһэп Уйбаан кэлэллэр этэ. Кэнники соҕус Иванов  Илья милиция начальнига сылдьыспыта. Кэлин Май Прокопьевич Емельянов милиция начальнига, Сергеев Василий сылдьыспыттара. Хатараайы үрэҕэ Нохуга түһэрэ, биир өттө Кыйылар бултуур этилэр. Биир өттүгэр Чөркөөхтөр сирдэрэ этэ. Эйэ дэмнээхтик границатын туора-маары хаампат этибит, оҕонньорбут күөлтэн илимнээн бөдөҥ соболору туттаран сиирбит.

Аллараа Хатараайыга, Суордаахха, соҕотоҕун хаама сылдьабын, ыттарым иннибэр баран хаамтылар күнүс. Ыттарбын кэтэһэ таарыйа аһаатым, ыттарым суохтар. Ол курдук аллараа түһэн эргийэ үүтээммэр аргыый баран истим. Үүтээммэр чугаһаан истэхпинэ кэннибэр атын мииммит убайым ситэн кэллэ. “Ыт саҥатын истибэтэххин дуу, икки чааһы быһа үрдүлэр”, — диир. “Суох”,- диэтим. Онтум баара туора үрүйэҕэ Кыйылар сирдэригэр, Сабаакын Боробуокай сиригэр, үрэллэрин истэн бардым. “Оҕонньорум салгыҥҥын билэн баран бараар”,- дии хаалла. Нөҥүө арҕаска халдьаайы үрдүгэр үөмэн тиийдим, ыттар үрэллэр. Кыра ойууру өҥөс гыммытым Тайаҕым бу турар, 20чэ хаамыы суох. Саанан 3 ыттым, онтон суулллан түстэ. Син балай эмэ буолан баран оҕонньорум тиийэн кэллэ. “Атын сиргэ тайаҕы охторбуккун, хаһаайына кэлиэҕэ, бар уута баһан аҕал”,- диэтэ. 300 миэтирэлээх сиртэн, күөлтэн уу баһан истэхпинэ, Боробуокай иһэрин көрдүм.  Кэлбитигэр кырдьаҕастар кэпсэтэллэр:  “Бэрткэ охторбут кыылбытын аҥаардаһабыт”, — дэстилэр. Мин холбо оҥоруохпар диэри астаан бүтэрдилэр. Сөп буолар эти сүгэн биһиги үүтээммитигэр бардахпыт дии. Киэһээ ис ыларынан эти мотуй да мотуй, оҕонньор ыттара олус үчүгэй бэрээдэктээх, бултка сыстыгас буоллахтара.

 Аввакумов Я.Я.                              Кулун тутар 31 күнэ, 2022 сыл.