Таатта Чычымаҕыттан төрүттээх саха былыргы үөрэхтээҕэ, гражданскай сэрии сылларыгар үрүҥнэр биир тумус киһилэрэ буола сылдьыбыт, норуот уоһуттан түспэтэх «Маҥнайгы учууталбар» ырыаҕа ылланар учуутал прототиба Павел Афанасьевич Николаев – Буоссап Уолун эриирдээх-мускуурдаах олоҕун интэриэһиргээбитим өр буолла. Кини быйыл төрөөбүтэ 135 сыла туоларынан сибээстээн хос сиэннэрэ А. Черосова уонна Г. Корнилова кинигэ таһаараары балайда элбэх матырыйаалы хомуйбуттарын көрдөххө Буоссап Уолун дьылҕатыгар уон тохсус уонна сүүрбэһис үйэлэр кирбиилэригэр олорон ааспыт саха чулуу дьонун дьылҕата чаҕылхайдык тыктарыллан көстөр эбит.
   Оруобуна 135 сыл анараа өттүгэр тохсунньу 1 күнүгэр Чычымах баайа Охонооһой Буоссап дьиэ кэргэнигэр Павел диэн сүрэхтэммит уол оҕо төрөөбүтэ. Тоҕус сааһыттан таҥара дьиэтин үлэһитэ Иннокентий Попов дьиэтээҕи оскуолатыгар үс сыл үөрэммитин кэннэ уон үс саастаах уолу Дьокуускайдааҕы учительскай оскуолаҕа биэрбиттэр. Үөрэҕин биэс сыл үөрэнэн бүтэрэн баран Павел уон аҕыс сааһыттан учууталынан үлэлиир.
    Ол курдук кини 1906-1918 сс. Атамай, Бэстээх (Покровскай буолас) церковнай-приходской оскуолаларыгар, Маалыкаан (Иһит буолаһа) уонна Чычымах народнай училищеларыгар учууталынан, онтон Мүрү икки кылаастаах училищетыгар учууталынан уонна сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Үлэтин түмүгүнэн көрдөххө Павел Николаев учуутал быһыытынан ураты дьоҕурдааҕа көстөр. Атамай оскуолатыгар үөрэппит биэс үөрэнээччититтэн биирдэстэрэ Мария Федоровна Харитонова К.О. Гаврилов кэргэнэ буолбута, Чычымахха үөрэппит оҕолоро кэлин Амма Аччыгыйа, Сэһэн Боло, Эллэй буолан сирэлийэн тахсыбыттара.
   Павел Николаевич төрөөбүт Чычымаҕар бэрт таһаарыылаахтык үлэлии сылдьан Чычымах аҕабыытын кытта тапсыбатаҕа. Кинилэр хардарыта үҥсүһүүлэрин ис хоһооно бэрт интэриэһинэй. Холобур, П.А. Николаев аҕабыты «уруоктарын ыыппат, оҕолору кырбыыр» диэн үҥсэр, оттон аҕабыт кинини «таҥара дьиэтигэр бэйэтэ да сылдьыбат, оҕолору да сырытыннарбат, өрөбүлгэ эксээмэн тутар» диэн дьэбэлэйдиир. Бу үҥсүһүүгэ хотторуулаах Павел Афанасьевич буолан тахсар, онон Чычымах оскуолатыттан уурайарыгар тиийэр. Ол туһунан Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» ромаҥҥа маннык суруйар: «Түөрт нэһилиэк оскуолата учуутала суох хаалбыта».
    П. Николаев 1916 сыллаахха Чычымахтан көһөн Бороҕон улууһун Мүрү оскуолатыгар учууталлыы тиийэр. Биллиилээх этнограф И.В. Пухов ити түгэни маннык ахтар: «Тойон Мүрү томторугар 1916-1917 үөрэх сылыгар Мүрүгэ саҥа учуутал, Таатта киһитэ Павел Афанасьевич Николаев кэлбитэ. Омос көрдөххө, тимир курдук кытаанах хааннаах хара киһи буолан баран, быһыыта-майгыта сымнаҕас, үөрэтэрэ үчүгэй, оҕо өйдүүр гына кэпсиир этэ. Киниэхэ үчүгэйдик үөрэнэн түөрт кылаастаах тыа оскуолатын бүтэрбитим».
   Бүтүн Арассыыйа олоҕун уларыппыт олунньутааҕы революцияны П. Николаев Мүрүгэ учууталлыы сылдьан көрсүбүтэ. Ол туһунан И. Пухов маннык ахтар: «Сарсыҥҥытыгар учууталбыт Павел Афанасьевич Николаев ыраахтааҕы уһуллубутун туһунан кэпсээтэ. «Биһиги сахалар соҕуруу дойду үөрэхтээх омуктар олохторугар тэҥнээтэххэ куһаҕаннык, хараҥатык олоробут. Баҕар, саҥа былааска ордук олоруохпут…», — диэбитэ». Олох уларыйыытын Павел Николаев итинник эрэл санаалаах көрсүбүтэ.
   П. Николаев 1918 сыллаахха уоппуска ылбыта биллэр. Өссө да чуолкайдана илик чахчы быһыытынан П. Николаев 1918-1919 сыл кыһын Томскайга баран сибээс үөрэҕин куурсугар үөрэммит курдук. Кини 1919-1921 сс. Аллара Амматааҕы, ол аата Чычымахха, почта-телеграф почтальонунан уонна сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ ити сэрэйиини кытта сөп түбэһэр.
   Биллэрин курдук 1921 сыллаахха күһүҥҥүттэн кыһыл террору утаран саха үөрэхтээх бас-көс дьоно сэбиэскэй былааһы өрө турууну бэлэмнээн барбыттара. Саҥа былаас саха чулуу дьонун туох да олоҕо суох тутан-хабан, өлөрөн-өһөрөн барбытын Павел Николаев хайдах да ылынар кыаҕа суоҕа, онон саха интеллигенциятын чаҕылхай дьонноро, Игидэй учууталлара П. Оросины, В. Слепцовы кытта үрүҥ хамсааһыҥҥа холбоспута. Бу түгэнтэн кини политическай охсуһуу, саалаах-саадахтаах кыргыһыы суолугар турарга күһэллибитэ.
   1966 сыллаахха Өймөкөөҥҥө «Хапсыын Сайылыга» диэн сиргэ ампаар истиэнэтин быыһыттан гражданскай сэрии кэминээҕи докумуон көстөн кэлбитэ. Бу 1922 сыл тохсунньу 25, 26 күннэригэр Охотскайга буолан ааспыт үрүҥнэр этэрээттэрин бэрэстэбиитэллэрин бастакы тэрээһин мунньаҕын боротокуола этэ. Боротокуолтан көстөрүнэн бу мунньахха П.А. Николаев Маайыскайдааҕы этэрээт бэрэстэбиитэлин быһыытынан кыттыыны ылбыт, тыл эппит, этиилэри киллэрбит.
   Соһуччу көстүбүт боротокуол 1921-22 сс. илиилэригэр саа-саадах тутан сэбиэскэй былааһы утары барбыт саха үөрэхтээхтэрин түгэх ис санааларын сырдатан көрдөрөр. Мунньах бастакы күнүгэр Бириэмэннэй Приамурскай бырабыыталыстыба боломуочунайа Е.П. Покровскай бэйэтин дакылаатын чэрчитинэн Бириэмэннэй Приамурскай правительство программатын билиһиннэрэр. Дакылааты дьүүллэһии кэмигэр П.А. Николаев Бириэмэннэй Приамурскай правительство программатын кытта сөбүлэһэрин биллэрэр уонна *программа сүрүн суолталаах балаһыанньатынан федеративнай тутул (Федеративнай Судаарыстыбаннай бэрээдэк) туһунан ис хоһоонноох иккис пуун буоларын ыйар.*
   Мунньах иккис күнэ П.А. Николаев дакылаатынан саҕаламмыт. Дакылаат кэнниттэн кэпсэтиигэ үрүҥ этэрээттэрин сэрии сэбинэн, аһынан-таҥаһынан уо.д.а. хааччыйыы туһунан сүбэлэһии буолбут. Мунньах бүтүүтүн диэки Саха сиригэр гражданскай былааһы олохтооһун боппуруоһа дьүүллэһиллибит. Бу боппуруоска Е. Покровскай үрүҥ сэриилэрэ ылбыт сэлиэнньэлэригэр бириэмэннэй гражданскай былаас уоргана тэриллэрэ хайаан да наадалааҕын ыйбытыгар *П. Николаев: «Мин гражданскай былааһы тэрийии боппуруоһугар боломуочуйам суох. Норуот санаатын бэрэстэбиитэллэр сийиэстэрин эрэ нөҥүө билиэххэ сөп»,* — диэн хоруйдаабыт. Мунньах председателин табаарыһынан талыллыбыт, ити кэм биллиилээх политическай диэйэтэлэ *Асклиофеодот Рязанскай: «Николаев сийиэс туһунан этиитин өйүүбүн. Сийиэс ханна буолуон сөбүн эмиэ норуот быһаарыан наада»,* — диэбит. Сэрэйдэххэ, П. Николаев, А. Рязанскай этиилэрэ кулун тутарга Чурапчытааҕы ВЯОНУ сийиэһин тэрийиигэ олук уурбут буолуон сөп.
   Сэбиэскэй историческай наука туругуран турар кэмигэр 1921-22 сс. өрө турууну саха баайдара бэйэлэрин баайдарын-дуолларын, былаастарын былдьаппат эрэ туһугар күөдьүппүттэрин курдук суруйар этилэр. Г.П. Башарин, Г.Г. Макаров уо.д.а. историктар ити өрө туруу дьиҥнээх төрүөтүнэн 1920-21 сс. ааҥнаан ааспыт кыһыл террор политиката буоларын историческай наука чахчытын быһыытынан бигэтик киллэрбиттэрэ. Ол гынан баран гражданскай сэрии олус киэҥ далааһыннанан барбыт биир сүрүн биричиинэтинэн оччотооҕу саха үөрэхтээхтэрэ саха омук бэйэтин бас билиниэхтээҕин туһунан былыргыттан иитиэхтэнэ сылдьыбыт ыра санаатын олоххо киллэрэ сатаабыттара буоларын историческай наука өссө да билинэ илик дии саныыбын. Охотскайга буолан ааспыт үрүҥнэр мунньахтарын боротокуолугар киирэн хаалбыт саха интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрэ А. Рязанскай уонна П. Николаев кичэмэ санаалара ону ырылхайдык туоһулуур.
   Биллэрин курдук Саха сирэ автономия ылан Саха АССР тэриллээтин кытта үрүҥ хамсааһын уостарга барбыта. Кыһыл-үрүҥ тупсуутун кэнниттэн амнистияны ааспыт П. Николаев учууталлыы сылдьан 1927 сыллаахха хаайыллыбыта, 1928 сыллаахха буруйа суоҕа дакаастанан босхоломмута. Хаайыыттан тахсан баран 1951 сылга диэри библиотекарынан, от-бурдук приемщигынан, арыы тутар пуун сэбиэдиссэйинэн, оҕуруот аһын ыскылаатын үлэһитинэн үлэлээбитэ. Павел Николаев олоҕун тиһэх сылларыгар кыыһа Анна Павловна Черосованы кытта Чөркөөххө олорон орто дойдуттан барбыта.
   Кинигэҕэ историческай суолталаах хаартыскалар, докумуоннар киирбиттэр, кээмэйэ 200-тэн тахса сирэй. Интэриэһиргээбиттэр билсэр төлөпүөҥҥүт 89659958270

   Уйбаан Самаайап (Социальнай ситимтэн)
2022 сыл, ахсынньы 26 күнэ