Николаев (Большев) Павел Афанасьевич (1888-1971)

Саха бастакы интеллигеннэриттэн биирдэстэрэ, норуодунай суруйааччылар Эллэй, Амма Аччыгыйа, биллиилээх кыраайы үөрэтээччи Сэһэн Боло учууталлара Павел Афанасьевич Николаев 1888 с. тохсунньу 1 к. (саҥа стилинэн тохсунньу 13 к.) Боотуруускай улууһугар I Дьохсоҕон нэһилиэгэр  Маҕарас аҕа ууһугар (Чычымахха) Үөттээх Тараҕайа диэн сиргэ  Большев Афанасий Николаевич дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ.

1897 с. Чычымахха таҥара дьиэтин үлэһитэ саалтыыр ааҕааччы И.Ф. Попов дьиэтигэр арыйан үлэлэппит оскуолатыгар (церковно-приходской оскуолаҕа) А.А. Канаевы, К.А. Андреевы, Н.А. Прудецкайы, С. Н. Слепцовы кытта үс сыл үөрэммиттэр. 1901 с. балаҕан ыйын 1 күнүттэн 1906 с. бэс ыйын 10 к., 13 сааһыттан 18 сааһыгар диэри Дьокуускай куорат икки кылаастаах Учительскай оскуолатыгар  үөрэммит.  1906 -1908 сс. Нам улууһун Атамай оскуолатыгар (билиҥҥинэн Горнай улууһа), 1908 -1910 сс. Покровскай буолас Бэстээх оскуолатыгар учууталлаабыт. 1910-1912 сс. Дьокуускай куораттааҕы IV кылаастаах педучилище иһинэн курска үөрэммит. Киэһээҥҥи оскуолаҕа учууталлаабыт.

1912 сыл бэс ыйыгар Тыа хаһаайыстыбатын курсугар почвоведение, полеводство, огородничество, животноводство, үүт хаһаайыстыбата диэн предметтэргэ үөрэммит.

1912-1913 сс. Иһит буолаһын Маалыкаан училищетын учуутала. 1914 с. от ыйын 5 күнүттэн 27 күнүгэр диэри учууталлар быстах курстарыгар сылдьыбыт уонна учууталлар съезтэригэр кыттыбыт.

 Чычымах начальнай народнай биир кылаастаах оскуолатыгар 1913-1915 сс. үлэлээбит. Чычымахха үөрэппит оҕолоруттан кэлин үрдүк үөрэҕи бүтэрэн үлэһит буолбуттара: С.Р. Кулачиков- Эллэй, Н.Е. Мординов- Амма Аччыгыйа, М.А. Софронов, П.Е. Николаев, В. Гагарин, П.Д. Сивцев, И.С. Литвинцев, Н.Н. Васильев, З.С. Миронова.

Саха норуодунай суруйааччыта Н.Е. Мординов – Амма Аччыгыйа 1926 с. суруйбут  «Маҥнайгы учууталбар» диэн  хоһоонун учууталыгар Павел Афанасьевичка анаабыта. Хоһоон кэлин Христофор Максимов мелодия айан уостан түспэт ырыа буолбута. Амма Аччыгыйа учууталын “Сааскы кэм” романыгар Дьэким Суостап диэн аатынан киллэрэн: “Килбэлдьигэс бирээскилээх кэтит бириһиэн курдаах, ыас-хара хойуу баттаҕын төбөтүн оройунан хайа тарааммыт мааны киһи хостон тахсан кэллэ”,- диэн ойуулаабыт.

Саха бастакы норуодунай поэта С.Р. Кулачиков-Эллэй эмиэ учууталыгар олус махтанара. 1950-с сыллардаахха кырдьаҕас учууталын көрсөн баран: «Өскөтө мин эйиэхэ үөрэммэтэҕим буоллар, арааһа, билигин баарым курдук буолуом суоҕа этэ», — диэбитэ.

1914 с. атырдьах ыйыгар Дьокуускай Уобалас Үөрэҕин инспекторыгар оскуолаҕа таҥара үөрэҕин үөрэтэр Чычымах Николаевскай таҥаратын дьиэтин аҕабыыта А.И. Зедгенидзов үөрэнээччилэри үөрэтэригэр олус кырыктаах миэрэлэри туттарын утаран бырачыас түһэрбитин, Уобалас Духуобунай Консисторията аҕабыыты көмүскээн сууттаһыы түмүгэр Павел Афанасьевич кыайтаран үлэтиттэн ууратыллар.

1916-1918сс. Бороҕон улууһун Мүрү  икки кылаастаах училищетын учууталынан,  сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. 1917 с. от, атырдьах ыйдарыгар уонна 1927 сыл олунньутугар Бүтүн Сойуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын биэрэпистэригэр регистраторынан үтүө суобастаахтык үлэлээбит. 1919-1921 сс. аллараа Амматааҕы почта-телеграф отделениетын почтальонунан, сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит.

Саха сиригэр гражданскай сэрии дьалхааннаах кэмнэригэр П.А.Николаев Чычымахха почта начальнигынан үлэлии олорон үрүҥнэргэ холбоһон, саҥа советскай былааһы утары тура сылдьыбыт. Ити иһин 1927 с.  көҥүлэ быһыллыбыт уонна 1929 с. кулун тутар 26 к. ХГПУССООК уурааҕынан буруйа суоҕунан дьыалата тохтотуллан  реабилитацияламмыт.

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр 1942 с. Чычымах оскуолатыгар библиотекарынан, 1943-45 сс. Тааттатааҕы соҕотуопка хонтуоратыгар от тутар пуун сэбиэдиссэйинэн уонна бурдук тутар пуун приемщигынан, 1943 с. Амма, Кыһыл Алдан колхуостарыгар Соҕуйтан Көрдөрүүлээххэ тиийэ нолуок оту тутааччынан үлэлээбит. 1946 с. Тааттатааҕы ас комбинатын арыы тутар пуунун сэбиэдиссэйэ. 1949-1951 сс. Чычымахха оҕуруот аһын хранилищетын үлэһитэ.

Намҥа, Уус Алдаҥҥа, Хаҥаласка, Тааттаҕа, Өлүөхүмэҕэ учууталынан үлэлээн  кэнчээри ыччаты  иитиигэ-үөрэтиигэ сүҥкэн кылааты киллэрбит,дэгиттэр дьоҕурдаах, киэҥ билиилээхПавел Афанасьевич Саха сирин историятын үчүгэйдик билэрэ,сааһыран да олорон академическай литератураны суруттаран ааҕара үһү. 

Историк Е.С. Шишигин быһаарыыта: “Мэҥэ Хаҥалас уонна Боотуруускай улууһуттан сылдьар үөрэнэр ыччат дьон чопчу хас сыллаахха түспүттэрэ биллибэт. Ярославскай аатынан музейга киирбит Г.В. Данилов коллекциятыгар баар куоппуйаҕа «Учащаяся молодежь 1906-1907 годов» дэммит. Тураллар: Михаил Прокопьевич Аврамов 2. Иннокентий Слепцов. 3. Андрей Андреевич Новгородов 4. Семен Андреевич Новгородов. 5 Степан Егорович Окороков. Олороллор: Павел Афанасьевич Николаев. 2 Кузьма Осипович Гаврилов. 3. Николай Андросов (Браскав уола). 4. Николай Алексеевич Аргунов. 5. Евграф Федоров. 6. Иван Иванович Слепцов. 7. Сизых ? 8. Иван Егорович Сосин. 9. Георгий Алексеевич Аргунов. (“Лингвист Семен Андреевич Новгородов” кинигэттэн).

Саха ыччатын бөлөҕө. Уҥа диэки бөлөххө А. И. Софронов- Алампа, К. И. Неустроев, Ф. А. Прудецкая- Иванова, Е. К. Яковлева, П.А. Николаев (пед.курска үөрэнэр кэмэ), В. И. Говорова. 1912 сыл, муус устар 1 күнэ. (В. Г. Семенова. «Алампа олоҕо уонна айар үлэтэ» 2 ч.).

***

Дневник П.А. Николаева = Күннээҕи бэлиэтээһиннэр / П.А. Николаев, хомуйан оҥордулар : Г. С. Корнилова, А. П. Черосова . – Дьокуускай : Офсет , 2022 . – 204 с. : ил.

Алааска тыкпыт сырдык // Сүгүрүйэр сырдык кыһабыт : С.Р. Кулачиков – Эллэй аатынан Чычымах орто оскуолатын 100 сыла / хомуйан оҥордо Г.П. Бястинов ; рецензеннэр : П.П. Ефимов, М. Н. Малышева, Е. П. Малышева, Т. С. Григорьева, А. В. Кириллина . – Дьокуускай : Бичик, 2006 . – 5-11 с. : ил.

Малышева, М.К. Амма нэһилиэгиттэн репрессияламмыттар // Өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх : (улуус кыраайы үөрэтээччилэрин анал таһаарыыта) / хомуйан оҥордулар уонна бэчээккэ бэлэмнээтилэр : М.Н. Колесова, А.Н. Постникова ; компьютерга таҥна М. Г. Неустроева . – [Ытык Күөл] : [“Таатта” хаһыат редакцията], 2019 . –С. 66-68 . : ил.

Николаев Павел Афанасьевич //Книга памяти : кн. – мемориал о реабилитированных жертвах политических репрессий 1920-1950-х  годов. Том второй / Правительство Республики Саха (Якутия) ; [редкол. :  Д.П. Андреева и др.]. – Якутск : Сахаполиграфиздат, 2002. – С. 248 с. : ил.

Николаев Павел Афанасьевич // Кыайыы кынаттаах Албан аат — тыыннаах : Тыылга Кыайыыны уһансыбыттар. Т. 2 / [хомуйан оҥордо С.И. Беркина; ред. И.А. Сивцева] . – Ытык Күөл : “Таатта” хаһыат редакцията, 2015 . – С. 308.

Попова, А.С. “Сааскы кэм” романынан сирдэтэн / А.С. Попова, В.В. Блахирова . _ Дьокуускай : Бичик, 2009 . – С. 81.

Сэмэй дьон сырдык сэбэрэлэрэ / [хомуйан оҥордо В.Л. Малышева]. Дьокуускай: [ОАО Медиа-холдинг Якутия], 2015 . — 320 с.